Ogólna charakterystyka

Biłgoraj – miasto (27 tys. mieszkańców) położone  w południowej części województwa lubelskiego, na Równinie Biłgorajskiej na wysokości 195 m n.p.m., w pobliżu krawędzi Roztocza, pomiędzy dolinami Białej i Czarnej Łady.

Biłgoraj został założony w 1578 r. przez Adama Gorajskiego, podkomorzego lubelskiego. Nazwa miała odnosić się do bohaterstwa rodu Gorajskich: „bił Goraj Tatarów”. Językoznawcy sugerują jednak, że chodzi tu o „Biały Goraj”. Założyciel ufundował zbór kalwiński, funkcjonujący do 1668 r. Początkowo miasto miało prawo 3 jarmarków rocznie, ale w 1693 r. odbywało się ich już osiem. Biłgoraja nie omijały wojny. W 1648 r. miasto zostało zajęte przez wojska Bohdana Chmielnickiego, w 1655 r. w znacznej mierze zniszczyli je Szwedzi, a w 1672 r. przeszli tędy Tatarzy.

Już w XVII w. Biłgoraj słynął jako ośrodek sitarski, włosiankarski ( wytwarzanie siatek z włosia końskiego) i łubiarski ( wycinanie drewnianych łubów na ramy do sit).  Ignacy Krasicki w 1783 r. tak napisał o tym mieście: zaszczyt to wieloraki, sławne sita i przetaki. Pierwsze dane o istnieniu cechu sitarzy pochodzą już z 1710 r. W 1860 r. było tu podobno aż 1800 sitarzy. Charakteryzował ich oryginalny strój i specjalny wygląd domów. Pojawienie się tańszych wyrobów produkowanych w fabrykach po I wojnie światowej zahamowało gwałtownie rozwój tego rzemiosła. W centrum Biłgoraja w dawnej zagrodzie sitarskiej mieści się obecnie muzeum.

W latach 1917 – 1922 przebywał tu Isaac Bashevis Singer, późniejszy laureat nagrody Nobla, autor m.in. Sztukmistrza z Lublina.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej w Biłgoraju mieszkało 5 010 Żydów  i 3 175 Polaków. 8 IX 1939 r. miasto zostało zbombardowane, a trzy dni później podpalone przez niemieckich dywersantów, spłonęło wtedy kilkaset budynków. W dniach 23 – 24 IX 1943 r. miała miejsce uwieńczona sukcesem akcja na biłgorajskie więzienie, w której wzięli udział AK-owcy pod dowództwem kapitana Tadeusza Sztumberk – Rychtera „Żegoty” i NSZ-owcy  dowodzeni przez majora Leonarda Zub – Zdanowicza „Zęba”. Od kwietnia 1944 r. funkcjonował w Biłgoraju obóz przejściowy dla przesiedleńców. W maju utworzono następny obóz w pobliskiej wsi Puszcze Solska. 4 VII 1944 r. w lesie Rapy pod Biłgorajem Niemcy rozstrzelali partyzantów, którzy dostali się do niewoli podczas obu akcji Sturmwind. Poległych upamiętniają krzyż i pomnik. Na cmentarzu parafialnym w Biłgoraju znajdują się mogiły partyzantów i żołnierzy września 1939 r. Z wojny miasto wyszło z sięgającymi blisko 80 % zniszczeniami i utratą ponad połowy ludności ( 4,5 tys.).

Biłgoraj obecnie to lokalny ośrodek przemysłowy ( produkcja cegły, mebli, tektury, bielizny oraz największa w Polsce fabryka win). W 1984 r. założono tu Wioskę Dziecięcą im. Dzieci Zamojszczyzny – zespół domków jednorodzinnych dla rodzin zastępczych. W 2000 r. w Biłgoraju powstała uczelnia wyższa: Kolegium Licencjackie UMCS. Stąd pochodzi biznesmen i kontrowersyjny polityk Janusz Palikot.

(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).