Dawna Rezydencja (Pałac) Zamoyskich

Dawna rezydencja Zamoyskich, obecnie siedziba Sądu i Prokuratury znajduje się na osi kompozycji urbanistycznej w zach. części miasta. Usytuowany w głębi pałac poprzedzony jest obszernym dziedzińcem, ujętym po bokach długimi oficynami. Z tyłu pałacu dziedziniec zamknięty jest z 3 stron niższymi skrzydłami oficyn. Architektura jest niejednolita wskutek licznych przekształceń.

Pierwotna rezydencja wzniesiona przez Jana Zamoyskiego w 1579 - 86 wg proj. B. Moranda, oddzielona była od miasta własnymi obwarowaniami bastejowymi z bramą od frontu na osi założenia. Mur rezydencji był najwcześniejszym elementem fortyfikacji w mieście. Pałac hetmański o długości 60 m, na planie prostokąta, czternastookienny, piętrowy, po przebudowie tkwi w murach obecnego korpusu głównego. Posiadał od frontu monumentalne, dwuskrzydłowe schody prowadzące na pierwsze piętro reprezentacyjne ( piano nobile ) z czteroarkadową loggią - portykiem. Nad pałacem górowała wieża - belweder, zw. także altaną, zwieńczona attyką, posiadała na szczycie taras, z którego roztaczał się widok na miasto i okolice. Równocześnie z pałacem, w odległości ok. 30 m wzniesiono dwie piętrowe oficyny. Od pn. - o charakterze kuchennym i od pd. - "pałac ordynatowej".  W pałacu Jan Zamoyski jako kanclerz wielki przyjmował posłów zagranicznych, tu też podejmował na zapusty w 1588 znakomitego jeńca - Maksymiliana, arcyksięcia austriackiego, który trzymał mu do chrztu córkę. Za czasów Jana Zamoyskiego Sobiepana pałac z licznymi dziełami sztuki uległ pożarowi w 1658, wkrótce jednak został odbudowany i w 1660 stał się - z inicjatywy ordynata - miejscem ważnego wydarzenia teatralnego, jakim była polska prapremiera "Cyda" Corneille’ a w polskim tłumaczeniu Andrzeja Morsztyna.

Za czasów Marcina Zamoyskiego w l. 1689 - 90 nieznane bliżej prace prowadził J. M. Link. Zasadniczej, późnobarokowej przebudowie uległ pałac w 1747-51, za rządów ordynata Tomasza Antoniego Zamoyskiego. Autorami projektu przebudowy byli J. de Kawe i A. Bem, prace prowadził J. Columbani. Obniżoną i pozbawioną attyki wieżę zwieńczono trójkątnym szczytem z rzeźbami na narożach. Korpus pałacu otrzymał wyniosłe dachy mansardowe i został połączony piętrowymi galeriami z oficynami tylnymi. Od frontu pałac poszerzyły dwa symetryczne, wysunięte do przodu, boczne piętrowe pawilony przykryte także mansardowym dachem. Dostawiono do nich jeszcze prostopadłe długie, parterowe oficyny, zamknięte od strony miasta kwadratowymi piętrowymi budynkami. W ten sposób powstał od frontu, utworzony na modłę francuską, dziedziniec honorowy. Od strony miasta dziedziniec ten zamykała żelazna krata z kamienną bramą, zwieńczoną rokokowymi rzeźbami. Pałac otrzymał bogaty malarsko-rzeźbiarski wystrój. W wielkiej sieni na I piętrze polichromię wykonał sprowadzony przez ordynata z Warszawy malarz Łukasz Smuglewicz. Fragmenty tej polichromii odkryto w trakcie badań prowadzonych w 1980 przez Politechnikę Krakowską. W jednej z sal malowidła wykonywał także Jan Majer.

Następną modernizację rezydencji w stylu klasycystycznym rozpoczął w 1806 Stanisław Kostka Zamoyski, wybitny mecenas sztuki i kultury, wg wcześniej zamówionych projektów u architektów krajowych ( Piotr Aigner, Jakub Hempel, Henryk Ittar ) i francuskich ( A. Dufour, P. Fontaine, Ch. Percier ). Projekty przewidywały założenie muzeum. Szeroko zakrojone prace zostały przerwane przez wypadki wojenne w 1809. 0d tego czasu pałac przestał być siedzibą ordynatów; w 1821 sprzedano go wraz z miastem Skarbowi Państwa. Pozostały nikłe ślady rozpoczętej przebudowy kierowanej przez H. Ittara - kilka klasycystycznych kominków. Bogate niegdyś wyposażenie uległo zniszczeniu w czasie przebudowy pałacu po 1831 na szpital wojskowy. W jednym z nich urządzono kaplicę prawosławną. Podwyższono wówczas bryłę pałacu, elewacje pozbawiono pierwotnych podziałów. Dachy mansardowe zamieniono na prostsze. Pałac utracił resztki dawnej świetności. Jedynie dziedziniec pałacowy przeżywał swoisty renesans. Z inicjatywy ros. gen. Adryanowa, dowódcy garnizonu urządzono tu w 1884 ogród miejski o elitarnym charakterze. Ogród ten dostępny był dla wojskowych, a dla mieszczan - po uprzednim wykupieniu biletu. W 1925 dziedziniec przed pałacem zajął park, zaprojektowany przez ówczesnego wybitnego planistę ogrodów - Waleriana Kronenberga. Do dziś dziedziniec ten pełni rolę skweru, na którym w 1980 z okazji jubileuszowej sesji zorganizowanej na 400- lecie miasta, ustawiono kamienne popiersie Jana Zamoyskiego, wykonane przed 1939.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 znalazł tu pomieszczenie Sąd Okręgowy. Instytucje sądowe użytkują pałac do dziś. W płn. skrzydle pałacu mieściła się drukarnia. Z dziedzińca przed pałacem przechodzimy południowym lewym łącznikiem, aby rzucić okiem na kompleks budynków rezydencji od strony płd. – zach., zwracając uwagę na jej usytuowanie na płaskowzgórzu, wzdłuż zachodniej kurtyny fortyfikacji, między bastionami nr 3 (pd.) i nr 4 (pn.). Przechodzimy następnie na pd. dawny dziedziniec gospodarczy z oficynami i arsenałem.

Oficyny – to 2 parterowe klasycystyczne budynki ustawione do siebie pod katem prostym, łączące się z południowym skrzydłem pałacu i sąsiadujące z d. arsenałem. Budowane były w 1770 z przeznaczeniem na ujeżdżalnię (zw. wówczas „rajszulą”), wozownię i masztalernię;  spalone w czasie oblężenia w 1809, uległy następnie przebudowie wewnątrz, ze zmianą sposobu użytkowania. Elewacje otrzymały wówczas nowe opracowanie architektoniczne w stylu klasycystycznym, z boniowaniem na narożach.
(Źródło: Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995).