Rynek Solny

Jeden z trzech placów d. Zamościa, znajdujących się na poprzecznej osi miasta pn. -pd. Zajmuje na tej osi pozycję północną i stanowi odpowiednik dla przeciwległego, pd. Rynku Wodnego. Nazwa pochodzi stąd, że był on miejscem handlu składowaną solą, sprowadzaną z żup wielickich i z Rusi Czerwonej. W Zamościu istniał cech solarzy od końca XVI w., choć oficjalny dokument został wydany dopiero w 1618. Pierwotnie Rynek był pomyślany jako kwadratowy, ale nigdy tej idealnej nie osiągnął. W końcu XVI w. zabudowa była parterowa, szczytowa, w niemałym stopniu drewniana. Dopiero w XVII w. Rynek został obudowany piętrowymi kamienicami z attykami. W XIX w. attyki zastąpiono dachami kalenicowymi.

Rynek ma kształt prostokątny i rozciąga się ku zachodowi, aż do bloku Akademii. Obecna jego zabudowa jest bardzo różnorodna. Od pd. brama dawnego więzienia na tyłach ratusza. Najbardziej regularna zabudowa piętrowymi domami podcieniowymi występuje od strony wschodniej i płn.- wsch. placu. Od płn. - zach. niska zabudowa o charakterze małomiasteczkowym, nie pozbawiona wdzięku. Środek placu zajmuje budynek mleczarni wzniesiony na pocz. XX w. przez władze carskie dla celów wojskowych.

Pierzeja północna Rynku Solnego

Pierzeja podzielona jest ul. Solną. Od zach. kamienica narożna nr 3, zapewne z pocz. XX w. o małomiasteczkowym charakterze,  parterowa z  półpiętrem, z interesującą kombinacją dachów. Z boku przy fasadzie – klasycystyczna kapliczka z niszą, w której  niegdyś stała drewniana figurka świętej pochodząca z rozebranego w XIX w. kościółka św. Katarzyny na Przedmieściu Lubelskim. W bloku 3 kamienic podcieniowych (ul. Zamenhofa nr 1, 3, 5 ) na uwagę zasługuje narożna kamienica nr 1, piętrowa, z długim podokiennym fryzem stiukowym o cechach wczesnobarokowych z poł. XVII w. Fryz wypełnia kompozycja z motywem wychodzącej z dzbana dwustronnie rozciągniętej wici roślinnej z winnymi gronami. Dom na tej działce należał w 1591 do Stanisława, tkacza, ale nie istniejąca kamienica była dziełem jego następców.

Kamienice nr 3 i 5, niegdyś również jednopiętrowe ( piętro drugie nadbudowane po zdjęciu attyk w XIX w.) mają arkadowo – filarowe podcienia nie podsklepione, ale kryte płaskim drewnianym stropem. Jest to dowodem, że podcienia nie zawsze przesklepiano równocześnie z budową całego domu – niekiedy w drugim etapie (w miarę środków finansowych), a czasem pozostawiano strop.       

Pierzeja wschodnia  Rynku Solnego

Pierzeje tworzą cztery jednopiętrowe kamienice podcieniowe, skromne i stosunkowo niskie, o gładkich fasadach pozbawionych w XIX w. dekoracji i attyk. Nawet arkadowe filary, wyjątkowo bez pochyłego oskarpowania, są gładkie, bez impostów, dzięki czemu łuki spływają swobodnie ku ziemi. Domy te pochodzą zapewne z poł. XVII w. Obecnie poddawane rekonstrukcji.

Kamienica nr 4 – na tej posesji w XVI w. stał dom Hanusza Barthla z Gdańska, najbogatszego kupca zamojskiego, właściciela kilku domów w mieście.

Kamienica nr 6 – miała podcień przykryty płaskim stropem drewnianym. W 1591 miał tu dom rotmistrz Mikołaj Uhrowiecki, bliski współpracownik i krewny Jana Zamoyskiego. Fasady kamienic nr 6 i 8 zostały ujednolicone w XIX w. Narożny dom przy ul. Zamenhofa 10, z dwuarkadowym podcieniem, jest nowy, zrekonstruowany w l. 1955 – 57 wg proj. Cz. Gawdzika; pierwotny został rozebrany ok.  1825.        

Pierzeja południowa  Rynku Solnego

Trzy kamienice w tej pierzei stanowią zaplecze Muzeum Okręgowego. W tyle ratusza znajduje się dawne więzienie, piętrowy, trójskrzydłowy budynek klasycystyczny, obecnie siedziba Urzędu Miasta. Budynek został wzniesiony w 2 etapach, na miejscu drewnianych jatek podcieniowych. Skrzydło pn., od strony Rynku Solnego, zbudowano w 1822 wg proj. gen. J.Ch. Mallet – Malletskiego, skrzydła boczne ze ślepym arkadowaniem, łączące się z gmachem ratusza – po 1848 (w 1871 był tu hotel i sklepy). Budynek wiele stracił z pierwotnego surowego wyglądu wskutek kolejnych przeróbek (wybicie otworów okiennych na I piętrze, w l. 1964 – 68 pozbawienie boniowania). Jedynie monumentalna brama frontowa przypomina swoją skalą i lapidarnym detalem toskańskiej architektury o przybytku surowej Temidy. Nad rustykowanym wejściem pod arkadą z głową lwa w kluczu,  w półkolistym tympanonie z płaskorzeźbami, wymiar sprawiedliwości symbolizuje waga, a sędziów atrybuty: ręka i oko.

(Źródło: Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995).