Charakterystyka ogólna

Roztocze Środkowe jest najlepiej znaną i najczęściej odwiedzaną przez turystów częścią tej pięknej krainy. Roztoczańskie wzgórza porastają tu w większości wspaniałe lasy jodłowo-bukowe, których najcenniejsze kompleksy objęte są ochroną w Roztoczańskim Parku Narodowym. Wśród zalesionych wzgórz w malowniczej przełomowej dolinie meandruje główna roztoczańska rzeka Wieprz. Nadwieprzańskie i śródleśne wioski zachowały wiele uroku, a częściowo także starą drewnianą zabudowę. Poza lasami można tu podziwiać najbardziej typowe

krajobrazy roztoczańskie: wąskie pasma pól ciągnące się w poprzek łagodnie sfałdowanych zboczy, a także ostańcowe wzgórza ze skałkami Kamień i Wapielnia oraz „szumy” w dolinach rzek rozcinających południową krawędź Roztocza.

Najpiękniejsze lasy zachowały się w zwartych kompleksach na obszarze Roztoczańskiego Parku Narodowego. Spacer ścieżką dydaktyczną na szczyt Bukowej Góry pod Zwierzyńcem dostarcza niezapomnianych wrażeń. Rosnące tu jodły osiągają największe w Polsce rozmiary. Rezerwaty ścisłe parku kryją prawdziwe puszczańskie mateczniki z powalonymi olbrzymami leśnymi, omszonymi i porośniętymi hubami. W runie leśnym rosną tu zarówno gatunki górskie, jak i ciepłolubne gatunki stepowe, w tym liczne storczyki z efektownym obuwikiem na czele. W strefie ochronnej parku, koło wsi Kąty zachował się fragment „prawdziwego stepu” z charakterystyczną roślinnością kserotermiczną, zaś w rezerwacie Hubale jedna z nielicznych w Polsce kolonia typowego stepowego gatunku susła perełkowanego.

Jednym z najbardziej malowniczych zakątków Roztocza Środkowego jest jego strefa krawędziowa na granicy z Kotliną Sandomierską. Roztoczańskie wzgórza wznoszą się tu o kilkadziesiąt metrów ponad piaszczystą Równiną Puszczańską porośniętą wielkim zwartym kompleksem lasów Puszczy Solskiej. Wiele tu wspaniałych punktów widokowych na ten, jeden z największych w Polsce, odludny obszar leśny. Znaczna część puszczy, jak również krawędź Roztocza, znajdują się w granicach Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej. Największą atrakcję stanowią tu objęte ochroną rezerwatową głęboko wcięte przełomowe doliny mających swe źródła na Roztoczu i spływających ku Puszczy Solskiej niewielkich rzek: górnej Tanwi oraz jej dopływów Jelenia, Sopotu i Szumu z dopływem Niepryszką. Doliny te w strefie krawędziowej mają strome zbocza i porośnięte są pierwotnym mieszanym lasem z dużą ilością rzadkich gatunków roślin w runie, zwłaszcza gatunków górskich. Roztoczańskie rzeczki na odcinkach przełomowych mają charakter bystrych potoków. Woda rozbija się na licznych głazach i progach skalnych tworzących szypoty, kaskady niewysokich stopni lub też mini-wodospady, z których największy, w dolinie potoku Jeleń ma 1,8 m wysokości.

W dolinach wszystkich wymienionych rzek nie brak zabytków historycznych. W uroczym zakątku nad rzeką Szum, w otoczeniu starych pomnikowych dębów stoi drewniany kościółek w Górecku Kościelnym. W pobliżu świątyni, na środku rzeki, na palach ustawiono kapliczkę „Na wodzie” w miejscu, gdzie zgodnie z miejscową tradycją podczas wojen kozackich miał się ukazać św. Stanisław. W niedalekim Józefowie nad Niepryszką zachowała się zabytkowa synagoga, a nad samą rzeczką, w lesie pod miasteczkiem znajduje się mogiła poległego w 1863 r. poety-powstańca Mieczysława Romanowskiego. W dolinie potoku Sopot możemy obejrzeć zarośnięte lasem ruiny papierni ordynackiej, zbudowanej w 1 poł.  XVIII w., a w wieku XIX należącej do największych tego typu zakładów w Królestwie Polskim.

Północno-wschodnia część Roztocza Środkowego, objęta ochroną jako Krasnobrodzki Park Krajobrazowy, ma odmienny charakter. Dominujące akcenty krajobrazu stanowią tu ostańcowe wzgórza na głównym grzbiecie Roztocza oraz dolina Wieprza, ku której opadają w większości zalesione łagodne zbocza wzniesień pocięte suchymi wąwozami. Mamy tu najbardziej typową dla Roztocza mozaikę pól pociętych na paski, miedz z samotnymi gruszami i niewielkich kompleksów leśnych, wśród których rozrzucone są wioski z częściowo zachowaną drewnianą zabudową, jak choćby uroczy przysiółek Szur, czy malowniczo położone nad Wieprzem wsie Guciów i Bondyrz. jednym z typowych elementów tutejszego krajobrazu są pola tytoniu i drewniane budynki suszarni, a także sznury suszących się tytoniowych liści zdobiących jesienią ściany domów. Na szczytach dwu najbardziej malowniczych wzgórz: Wapielni i Kamienia znajdują się zgrupowania wapiennych skałek porośniętych ciepłolubną roślinnością naskalną.

W centrum parku krajobrazowego, nad Wieprzem leży popularna miejscowość letniskowa Krasnobród z licznymi ośrodkami wczasowymi i pensjonatami.  Jest tu również kilka cennych zabytków, a przede wszystkim XVII-wieczny pałac Leszczyńskich otoczony rozległym parkiem oraz wzniesiony w końcu XVII w., kościół i klasztor dominikanów z zespołem kapliczek przy źródełkach, mających według miejscowej tradycji cudowną moc. Z krasnobrodzkimi źródłami mineralnymi wiąże się planowany rozwój miejscowości jako uzdrowiska.

(Źródło: Rąkowski Grzegorz, Lipiec Wiesław: „Roztocze". Wydawnictwo VOYAGER, Warszawa 1997.)

Opracowanie: Paweł Rydzewski  - www.roztocze.horyniec.net