Dookoła Twierdzy Zamość z Nordic Walking - Trasa wschodnia (ok. 3 godz.)

Rezerwacja zwiedzania 1 dzień wcześniej!

- spotkanie z licencjonowanym przewodnikiem - instruktorem Nordic Walking przy klombie na Rynku Wielkim w Zamościu; instruktaż Nordic Walking;

- przejście na tereny poforteczne na południowym przedpolu Twierdzy Zamość;

- spacer z Nordic Walking połączony ze zwiedzaniem Fortyfikacji Twierdzy Zamość  na trasie:

Furta Wodna - poterna - murowane przejście podziemne łączące wnętrze fortyfikacji z przedpolem ułatwiające łączność z urządzeniami obronnymi zlokalizowanymi na przedpolu.

Bastion II - zbudowany przed 1605 r. wg planu Bernardo Morando, uzupełniony o kazamaty  barkowe i związane z nimi poterny przez Andrea dell’Aqua (1618-23). Posiada formę spłaszczoną, zwaną „piatta forma”. W l. 2009-14* częściowo zrekonstruowany razem z dwiema kazamatami i łączącą je poterną.

Rawelin I-II - w l. 2009 – 14* zaznaczono w krajobrazie narys i profil nieistniejącego rawelinu przed kurtyną I-II. Przebieg linii kolejowej uniemożliwił rekonstrukcję lewego ramienia rawelinu, dlatego też jest to zaznaczenie częściowe, polegające na odtworzeniu jednego ramienia.

Bastion I - pochodzi przypuszczalnie z fazy „morandowskiej” (1596-1600), modernizowany przez Andrea dell’Aqua w l. 1618-1623 (wprowadzenie kazamat barkowych), przez Jana Michała Linka w l. 1685-94, wreszcie w czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego (rozbudowa umocnień zewnętrznych). Częściowo wysadzony w 1866 r. po likwidacji Twierdzy. W 1916 r. przez obszar bastionu przeprowadzono linię kolejową, niszcząc część zachowanych jeszcze reliktów. W l. 2007-09 zrekonstruowano mur kazamaty i fragment orylonu oraz przylegający do bastionu, 70-metrowy odcinek muru kurtyny ze strzelnicami. W l. 2009 – 14* wykonano: rekompozycję i integrację części czołowej i szyjowej bastionu poprzez kładki, przechodzące ponad wykopem linii kolejowej po osiach czół bastionu oraz  uczytelniono narys bastionu, fosy i słoniczoła w postaci nowej kompozycji parkowej oraz rekompozycji układu zieleni.

Nowa Brama Lwowska  - została wzniesiona na osi dawnej poterny  w l. 1820-21 wg proj. inżyniera wojskowego Jana Pawła Lelewela. Po zniesieniu wałów ziemnych w 1866 r. Nowa Brama stała się budynkiem wolno stojącym. W 1919 r. na murach starej kurtyny, wykorzystując budynek Bramy i podwalni, wzniesiono maszynownię pierwszej w Zamościu elektrowni. W 1930 r. odkryte mury boczne Bramy i przyległych prostopadle kazamat otrzymały nowe elewacje wg proj. arch. Mariana Wtorzeckiego.

Stara Brama Lwowska - powstała w fazie  wytyczenia przebiegu fortyfikacji wokół miasta i rozpoczęcia w 1584 r. sypania wałów ziemnych. Została wzniesiona w stylu manierystycznym po 1597 r. wg proj. B. Moranda. W związku z budową Nowej Bramy Lwowskiej w 1821 r. uległa likwidacji przez zamianę na kazamaty. Ponowne otwarcie bramy nastąpiło w l. 1938 - 39 w związku

z rekonstrukcją fasady wg projektu Jana Zachwatowicza. Prace przerwały działania wojenne. Rekonstrukcji wg zachowanych przekazów ikonograficznych dokonano w 1979 r. Przejazd bramny, przesklepiony potężną kolebką z lunetami, ma w ścianach bocznych ukośne otwory strzelnicze do prowadzenia ognia, czy obserwacji z przyległych kazamat.

Bastion VII - najpotężniejszy z siedmiu zamojskich bastionów. Kilkakrotnie modernizowany.  Ok. 1810 r. w szyi bastionu powstał ziemny nadszaniec z poterną na osi, a w l. 1825-1830 w jego miejscu powstał Nadszaniec I, wybudowany podczas generalnej przebudowy fortyfikacji wg projektu Jana Mallet-Malletskiego, jako jedna z działobitni. Pełnił również funkcję koszarową.  Pierwotnie bastion posiadał wydatne orylony, czyli „uszy” i ponad 10-metrowej szerokości barki. Po ich zamurowaniu, po obu stronach bastionu, powstały dwie wielkie kazamaty. Zniszczony w 1866 r. w ramach likwidacji Twierdzy, został zrekonstruowany na przełomie lat 70. i 80. ubiegłego wieku, ale w formie nadanej mu podczas XIX-wiecznej przebudowy. Od Starej Bramy Lwowskiej widać zarys pierwotnej formy Bastionu VII z zaokrąglonym ("al orione") orylonem  oraz XIX-wieczną ścianę, która, łącząc orylon

z kurtyną, utworzyła kazamatę w barku bastionu. Pionowe otwory w jego murze to strzelnice dla broni ręcznej. Nad strzelnicami ciągnie się wałek kordonowy, którego zadaniem było utrudnienie oblegającym wdarcie się na mury.

Luneta przed kurtyną VI-VII – wielka, ziemna budowla wysunięta na płn. przedpole Twierdzy. Miała potężne wały od przodu, jednak od tyłu, czyli od strony Twierdzy, była otwarta. Już od 1825 r. Rosjanie planowali wstawić do wnętrza lunety potężny kazamatowy śródszaniec, czego jednak nigdy nie uczyniono.

W 1854 r. powstał śródszaniec jako ziemna, nieskazamatowana reduta. Całą budowlę w znacznym stopniu splantowano po 1866 r. Na miejscu splantowanej reduty, po skasowaniu twierdzy, postawiono w 2. poł. XIX wieku koszary kozackie. W l. 2009 -14* uczytelniono narys i profil wielkiej lunety, zaadaptowano historyczny budynek d. koszar na Forteczne Centrum Informacji Historycznej i Turystycznej i d. budynek oficerski na obiekt muzealny.

Kurtyna VI - VII - została wysadzona w powietrze podczas likwidacji Twierdzy. Na przełomie lat 70. i 80. zrekonstruowano

ją na odcinku Bastion VII – poterna. Pierwotnie kurtynę stanowił wał ziemny obmurowany od strony fosy. W XIX w. wykonano w niej galerię strzelniczą z rzędem, widocznych na murze, pionowych strzelnic. Galerią prowadzi Podziemna Trasa Turystyczna.

Przed poterną widoczne są mury kojca z ok. 1807 r.  z półkoliście sklepionymi przepustami i podłużnymi otworami po śluzach regulujących poziom wody w rowie. Kojec służył do ostrzału fosy, a ponadto opierała się na nim kładka łącząca poternę z przeciwległym brzegiem fosy i zapewniająca komunikację Twierdzy z przedpolem.

Bastion VI - zbudowany ok. 1596 r. przez B. Morando, zmodernizowany w końcu XVII w. przez Jana Michała Linka. Kazamaty barkowe zostały zmodernizowane i powiększone przez Jana Mallet-Malletskiego po 1809 r. Zasadnicze prace modernizacyjne rozpoczęto w 1821 r. Wykonano wówczas galerie wzdłuż murów, przebudowano kazamaty barkowe. W l. 1827-35 powstał olbrzymi, murowany, dwukondygnacyjny Nadszaniec II - działobitnia usytuowana w szyi bastionu, umożliwiająca obronę przedpola wzdłuż jego osi. Oprócz obronnej Nadszaniec pełnił również funkcję koszarową. Po kasacie twierdzy  w 1866 r. zniszczono mury bastionu, pozostał jedynie nadszaniec oraz ziemna platforma dzieła, choć o zdeformowanym narysie.

W końcu lat 70. XX w. rozpoczęto m.in. uczytelnianie układu fos

w obrębie północnego frontu dawnej Twierdzy Zamość. Przywrócono w formie ziemnej przybliżony zarys Bastionu VI.

W 2010 r. odkryto bardzo dobrze zachowany fragment skazamatowanego słoniczoła z XVII w., projektu Jana Michała Linka. Zachowana ściana tylna słoniczoła, po przeprowadzonej konserwacji zachowawczej, została wyeksponowana, jako najstarszy i największy, znany fragment dawnych umocnień, pochodzący z czasów polskich.

Rawelin przed kurtyną V-VI - bronił wejścia do miasta przez Bramę Lubelską Nową. Rawelin ten, o formie lunety, załamanego ziemnego wału, przez ponad 100 lat, od 1866 r. do końca l. 70.

XX w. nie istniał. Wówczas częściowo odtworzono rawelin - lunetę. W l. 2009 – 2014* odtworzono wały czoła rawelinu (z wkomponowanym amfiteatrem), częściowo zrekonstruowano mury skarpowe i profil fosy Bastionu VI.

Nowa Brama Lubelska - wzniesiona w stylu klasycystycznym ok. 1821 – 22 w  związku z gruntowną modernizacją fortyfikacji w czasach Królestwa Kongresowego. Zrezygnowano wówczas ze Starej Bramy Lubelskiej. Po 1866 r. w czasie likwidacji wałów fortecznych brama ocalała wraz z przyległymi doń kazamatami.

W l. 1977 - 82 bramę wraz z kazamatami oraz fragmentami związanych z nią fortyfikacji poddano restauracji. Częściowo zrekonstruowano przylegające do niej z obu stron kurtyny, odkryto i zabezpieczono fragmenty kojca w fosie. W 1982 r. powstała nad fosą replika drewnianego mostu fortecznego łączącego  bramę z rawelinem, powstałym w l. 1809 - 22, broniącym dodatkowo dostępu do bramy. W l. 1983 - 85 zrekonstruowano fragmenty tzw. muru Carnota, oszkarpowania rawelinu i fosy.    

Bastion V - był największym bastionem Twierdzy Zamość.

Był nietypowym dziełem obronnym, o znacznie wydłużonym lewym czole. Po zniesieniu Twierdzy wysadzono mury bastionu, przez zniszczony prawy bark wytyczono nową drogę wyjazdową z miasta w kierunku Lublina, a resztki bastionu zostały zniwelowane. Dziś jest on praktycznie nieczytelny, a na części jego powierzchni istnieje skrzyżowanie dróg z rondem. W l. 2009-14* został częściowo uczytelniony poprzez rekonstrukcję in situ i wyciągnięcie ponad teren na wys. 1,0-1,5 m fragmentu muru prawego czoła bastionu. 

______________________________________________________

CENA (1uczestnik; grupy 25 - 5os.): 10 - 30 PLN

W CENIE:

- kijki do Nordic Walking;

- usługi wykwalifikowanego instruktora Nordic Walking i licencjonowanego przewodnika po Zamościu.

__________________________

Terminy odnoszące się do fortyfikacji Twierdzy Zamość**

Arsenał - zbrojownia, składnica broni.

Bastion - pięciokątna budowla narożnikowa dzieła fortyfikacyjnego, najbardziej wysunięta w stronę nieprzyjaciela.

Kazamata - sklepione pomieszczenie w fortyfikacji.

„Piatta forma” - bastion o spłaszczonym czole i krótkich barkach.

Kineta - rów w środku fosy.

Kojec - niewielka, pięcioboczna budowla na dnie fosy służąca do jej obrony.

Kurtyna - odcinek linii obrony pomiędzy bastionami fortyfikacji  w postaci wału ziemnego lub muru.

Luneta - fr. "lunette" - dzieło fortyfikacyjne  odkryte od tyłu, typu polowego lub stałego, o dwóch czołach i dwóch barkach w postaci wałów ziemnych, osłoniętych fosą, stosowane od XVI do XX w.

Mur Carnota - chodnik obronny, przeznaczony do obrony wnętrza fosy, zbudowany przy jej stoku, powyżej dna i osłonięty murem ze strzelnicami.

Nadszaniec - fr. Cavalieur, wł. Cavaliere, ang. Cavalier - Kawalier - stanowisko obronne położone najwyżej w obwodzie obronnym dzieła fortyfikacyjnego. Wał ziemny, stanowiący niekiedy przykrycie schronu, a dający daleki wgląd w przedpole i dla ustawienia dział. Wznoszono je na urządzeniach obronnych jako dodatkowe stanowiska ogniowe, wzmacniające siłę artylerii i broni ręcznej przede wszystkim bastionów.

Orylon (hist.) - "ucho" bastionu, element bastionu wprowadzony przez szkołę starowłoską fortyfikacji bastionowej, stanowiący przedłużenie czoła bastionu, osłaniający bark bastionu od strony przedpola i wzmacniający obronę kurtyny ogniem do niej równoległym. "Ucho" bastionu występuje w dwóch odmianach: "al orione" - gdy jego narys jest półkolisty, lub " al musone"- gdy jego narys jest wieloboczny.

Poterna - murowane przejście podziemne łączące wnętrze fortyfikacji z przedpolem, ułatwiające łączność z urządzeniami obronnymi  i hydrotechnicznymi zlokalizowanymi na przedpolu lub łączące poszczególne elementy fortyfikacji.

Prochownia - „młyn prochowy ze stępami do robienia prochu lub magazyn prochu, czyli skład”.

Rawelin - zewnętrzny element fortyfikacji, założony na planie trójkąta, składający się z dwóch odcinków czoła zaopatrzonego wałami, usytuowany w fosie przed kurtyną i przeznaczony do jej obrony.

Słoniczoło - przeciwstraż, kontregarda, dodatkowe obwałowanie, nasypy ziemne na dnie fosy przed czołami bastionów.

_______________________________

*prace wykonane w ramach Projektu: Zamość miasto UNESCO, Pomnik Historii RP produktem turystycznym polskiej gospodarki; Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka; okres realizacji: 2009 - 2015, Wartość całkowita: 69 581 728,89 PLN, Dofinansowanie:

53 261 113,09 PLN.

________________________________

Literatura:

**Feduszka Jacek: Słownik wybranych terminów fortyfikacyjnych, odnoszących się do twierdzy zamojskiej. Źródło: http://www.zamosconline.pl

Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995.

http://twierdza.zamosc.pl
http://muzeumarsenal.pl

________________________________

ORGANIZATOR BEZPOŚREDNI:

ZAMOŚĆ ROZTOCZE TRAVEL Biuro Turystyki Józef Grzesiuk

ul. St. Staszica 15
22 – 400 Zamość

tel./fax 84  530 10 60
 tel. kom. 500 173 458

www.zamosc-roztocze.travel.pl
e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

_________________

Opracowanie trasy i zdjęcia: Józef Grzesiuk