Zabytki sakralne

Synagoga

Dzielnica żydowska ciągnęła się na wschód od Rynku Solnego. W 1588 r. Jan Zamoyski wydał na ręce Mosze de Mosse Cohena przywilej dla Żyd ów sefardyjskich na osiedlenie się przy jednej z ulic w tej dzielnicy oraz na wzniesienie murowanej bożnicy, łaźni i szkoły. Żydzi sefardyjscy pochodzili z Turcji, Włoch i Hiszpanii i trudnili się handlem międzynarodowym. Przybyli po 1620 Żydzi z Holandii i Flandrii uzyskali od ordynata przywilej wyłączności na wyrób tkanin. Pod koniec XVII w., wskutek trudności w handlu ze wschodem, Żydzi sefardyjscy opuszczali powoli miasto. Ich miejsce zajęli Żydzi polscy ( tzw. aszkenazyjscy), którym początkowo nie wolno było zamieszkiwać w Zamościu, ale od ok. 1620 uzyskiwali na to indywidualne zezwolenia. Żydzi polscy trzymali arendy, mieli browary i słodownie, zajmowali się rzemiosłem. W XVII w. mieli w swojej dzielnicy ok. 60 działek budowlanych, ale już od XVIII w. byli właścicielami kamienic poza dzielnicą żydowską, przy Rynku Wielkim, co świadczyło o wzroście ich potencjału ekonomicznego.

Dom mykwy,  czyli łaźni żydowskiej. W XVII w. mykwa znajdowała się w pobliżu bóżnicy, ale w I poł. XVIII w. wybudowano na ten cel budynek nieco dalej.  Zachowany do dziś, z piętrową fasadą przebudowaną w stylu neobarokowym, wzniesiony został po 1877. We wnętrzu godna uwagi głęboko w ziemi osadzona, obszerna i wysoka sala pierwotnie z basenem do rytualnych kąpieli. Sala przykryta jest kolebkowym sklepieniem z lunetami. Dom mykwy w Zamościu, wobec ogromnych zniszczeń architektury żydowskiej na terenie Polski jest obiektem wyjątkowym.

Przy rogu ul. Bazyliańskiej i ul. Zamenhofa znajduje się zespół pierwotnej bóżnicy z przylegającymi doń od zach. 2 domami dawnego kahału - wyznaniowej gminy żydowskiej.

Murowana bóżnica, w rodzimym stylu późnorenesansowym, została rozplanowana zgodnie z zasadami kultu. Składa się z wysokiej sali modlitw, wzniesionej ok. 1603, dostosowanej tylko dla mężczyzn i 2 niższych babińców przylegających od pn. i pd., dostawionych nieco później. Babińce przeznaczone były dla kobiet, które pośrednio uczestniczyły w nabożeństwach spoglądając poprzez niewielkie otwory w ścianach. Do wnętrza dawnej bóżnicy wchodzi się obecnie od pd., przez westybul, gdzie po prawej stronie znajduje się prowadzący do sali modlitw renesansowy półkolisty portal, dekorowany plecionką z żelaznymi drzwiami. Sala modlitw nakryta jest wyniosłą czaszą sklepioną z parami lunet i małymi konchami w narożach. W czasie konserwacji w 1968 odkryto pierwotną polichromię stiuków o żywych barwach z przewagą cynobru. Tablice tworzące z między pilastrami wypełniały niegdyś wersety z Biblii. Na ścianie wschodniej zachował się kamienny Aron Hakodesz ( szafka do przechowywania ksiąg liturgicznych - rodałów ) z I poł. XVII w. Stojąca niegdyś altanowa boma ( kazalnica ) z XIX w. została zniszczona przez Niemców w czasie okupacji. W babińcu pn. na sklepieniu kolebkowo – krzyżowym również znajduje się bogata dekoracja typu lubelskiego z 2 ćw. XVII w. Babiniec pd. jest rekonstrukcją na wzór babińca pn., dokonaną przez T. Zarembę w czasie pierwszych prac renowacyjnych w latach 1946 – 50. Podczas następnego etapu prac konserwatorskich w l. 1967 – 72 na podstawie zachowanych fragmentów wg koncepcji Zaremby została zrekonstruowana attyka grzebieniasta ze sgrafitami nad salą modlitw; przeprowadzono konserwację sztukaterii; założono dach wklęsły w miejsce naczółkowego. Arkadowanie elewacji bocznych przypomina kolegiatę zamojską. W oknach kraty barokowe z XVII/XVIII w. Z bóżnicą sąsiaduje piętrowy d. dom kahalny – radny (ul. Zamenhofa nr 11), z 1 poł. XVII w. wyróżniający się na zewnątrz piętrową czterookienną fasadą, bogato rozczłonkowaną gzymsami i pilastrami. Dom ten, pierwotnie parterowy, stanowił w 1 poł. XVIII w. pomieszczenie nauczycieli hederu – szkoły żydowskiej. Po przejściu na własność kahału  przed 1765 został nadbudowany o piętro i połączony z bóżnicą. Ujednolicono wówczas elewacje i utworzono wspólny przedsionek dla bóżnicy i domu kahalnego, mieszczącego nadal heder. W przedsionku do wnętrza domu prowadzi prostokątny renesansowy portal kamienny. W pomieszczeniach parteru zachowały się sklepienia kolebkowe z lunetami.
(Źródło: Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995).