Zabytki sakralne
Cerkiew grecko – ruska
Cerkiew grecko – ruska, potem bazyliańska, obecnie kościół księży redemptorystów p.w. św. Mikołaja. Budowla usytuowana jest w pobliżu pd. – wsch. bastionu nr 1, który zniszczyła przeprowadzona w 1916 linia kolejowa. Pozostała znaczna wyniosłość kryjąca kazamaty. Pierwotnie drewniana cerkiew była wystawiona na podstawie przywileju hetmana Jana Zamoyskiego wydanego w 1589 dla schizmatyków Greków, którzy utworzyli niebawem liczną i silną ekonomicznie kolonię w Zamościu (Rusini mieli osobną cerkiew na Przedmieściu Lwowskim). Ok. 1618 świątynię przejęła pod opiekę nowo założona stauropigia, czyli ruskie bractwo cerkiewne, dla którego ordynat Tomasz Zamoyski ufundował w miejscu drewnianej cerkwi, murowaną.
Cerkiew wzniesiono w l. 1618 – 31 wg proj. Jana Jaroszewicza oraz Jana Wolffa, autora dekoracji rzeźbiarsko – architektonicznej. W l. 1690 -98 dobudowano od frontu wyniosłą wieżę ze strzelnicami, ze względu na obronną funkcję świątyni położonej przy fortyfikacjach. Autorem projektu wieży był z pewnością Jan Michał Link. Schizmatycy mieli cerkiew w swym ręku do końca XVII w. W 1700 staraniem ordynatowej Anny z Glińskich Zamoyskiej przy cerkwi zostali osadzeni należący do unii bazylianie. W 1720 w cerkwi odbył się synod zamojski poświęcony sprawom unii. Po kasacie klasztoru bazylianów przez władze rosyjskie w 1865 cerkiew została zamieniona na prawosławną, co połączone było z usunięciem pierwotnego wyposażenia i dekoracji wnętrza oraz nasadzeniem cebulastych hełmów nad prezbiterium i nawą. Pod koniec I wojny światowej, w lipcu 1918 władze austriackie przekazały cerkiew katolikom na kościół szkolny. Z tej okazji w l. 1918 – 20 usunięto XIX – wieczne dodatki rosyjsko – cerkiewne oraz nadano kościołowi nowe wezwanie – św. Stanisława Kostki, utrzymane do 1941. W latach 1941- 44 okupanci niemieccy oddali go w użytkowanie Ukraińcom, grekokatolickim, którzy przywrócili świątyni pierwotne wyzwanie św. Mikołaja. Od 1962 kościół parafialny (w 1993 r. ks. redemptoryści przekazali parafię oo. franciszkanom).
Bryła cerkwi jest oryginalna i malownicza. Zaskakuje widza różnorodnością form będących wynikiem łączenia planu charakterystycznego dla cerkwi południowo mołdawskich, z elementami architektury łacińskiej. Głównym akcentem bryły jest ośmioboczna wieża zakończona późnobarokowym hełmem o bogatej sylwecie; przy niej niski kwadratowy korpus nawy z niewielkimi półkolistymi absydkami, nakryty masywną czworoboczną kopułą z bogatą latarnią. Prezbiterium krótkie, zamknięte trójbocznie z zakrystią i skarbcem, dostawionymi po bokach w 1764. Poprzedzona niską kruchtą wieża wznosi się nad pomieszczeniem zw. pronaos z chórem muzycznym, przed nawą. Kruchta i wieża podsklepione kolebką krzyżową. W kruchcie skromny późnorenesansowy portal z rozetami (podobny do portalu w kamienicy przy Rynku Wielkim nr 16). We wnętrzu poszczególne człony (prezbiterium, absydy, pronaos) wydzielone są arkadami. Na podniebiu kopuły i w konchach bogata późnorenesansowa dekoracja sztukatorska. Geometryczny układ żeber stiukowych tworzy pola wypełnione płaskorzeźbionymi plakietkami o motywach uskrzydlonych główek i syren. W absydach obramowane pola w kształcie serc wypełnione są wielkimi płaskorzeźbionymi głowami aniołów z dekoracyjnymi skrzydłami o pawich piórach.
W czasie konserwacji prowadzonej w l. 1969 – 71 pod kierunkiem prof. Jacka Pugeta z Krakowa, przywrócono sztukateriom pierwotną polichromię. Wyposażenie kościoła jest nowe (ołtarz główny i ławki z 1972 – 73), z wyjątkiem barokowej kropielnicy z czarnego marmuru w kruchcie przy portalu. W prezbiterium znajduje się pomniejszona kopia z XX w. krucyfiksu Wita Stwosza z kościoła Mariackiego w Krakowie.
W 1985 w czasie badań wykopaliskowych przy kościele św. Mikołaja stwierdzono istnienie reliktów architektury murowanej dawnego klasztoru bazylianów. Wydobyto także sporą ilość zabytków ruchomych (szkło, ceramika, przedmioty metalowe); również szczątki szkieletów, bo cmentarz wokół cerkwi był grzebalny. Budynek klasztoru bazylianów, wzniesiony został jako murowany, piętrowy z poł. XVIII w. z fundacji Jana Jakuba Zamoyskiego. Mury klasztoru przylegały do południowej ściany kruchty kościoła św. Mikołaja i biegły w kierunku zachodnim do ul. Bazyliańskiej. Tu mieściło się przeniesione z Poczajowa w 1767 bazyliańskie Studium Philosophorum dla kleryków. Budynek ucierpiał częściowo w czasie oblężenia twierdzy w 1831 i został rozebrany przez władze rosyjskie w 1865, po kasacie zakonu bazylianów.(Źródło: Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995).
