Zabytki sakralne
Kościół Franciszkanów
Kościół Franciszkanów położony jest przy obecnym Placu Wolności, uformowanym w XIX w., po zburzeniu zabudowań klasztoru franciszkanów. Jego trapezoidalny kształt jest wynikiem przecięcia prostopadłego układu zabudowy śródmieścia przez skośnie biegnąca linię dawnych fortyfikacji, czytelną dziś od strony płd.-wsch. w usytuowaniu budynku Nowej Bramy Lwowskiej. Od strony zachodniej nadmiernie wysoki biurowiec wzniesiony w l. 1964-67 wg proj. M. Małka, R. Zająca i J. Żaka. Północną stronę placu zamyka potężna bryła kościoła Franciszkanów, poprzedzona od zach. niewielkim kwadratowym skwerem.
Kościół Franciszkanów (wejście od wschodu)- przed 1600 w tym miejscu, dogodnie usytuowanym w pobliży Starej Bramy Lwowskiej, Morando wzniósł zabudowania obszernego zajazdu będącego jego własnością. Zajazd nosił nazwę „Giełdy” , był bowiem siedzibą gildii, czyli stowarzyszenia bogatych kupców zamojskich Ormian, Greków i in. „Giełdę” tworzyły: „duży dom”, stajnia i zabudowania gospodarcze przy dziedzińcu. Sprzedane przez rodzinę Morandów w 1604, ustąpiły miejsca pod pierwszy zamojski klasztorny kościół franciszkanów, ufundowany przez ordynata Tomasza Zamoyskiego i jego żonę Katarzynę z Ostrogskich. Kamień węgielny pod kościół położono uroczyście w 1637, a w 1643 Jan Zamoyski Sobiepan przydzielił teren pod zabudowę klasztorną na płd. od kościoła. W 1655 nastąpiło uroczyste przeniesienie franciszkanów osadzonych w 1603 przy drewnianym kościele Św. Krzyża na Przedmieściu Lwowskim, do nowej murowanej świątyni. Prace nad jej upiększaniem, prowadzone przez inż. J. M. Linka (budowa wysokich szczytów), trwały jeszcze do 1685.
Ta pierwotnie największa świątynia w Zamościu (długość 56 m; szer. 29 m), przewyższająca rozmiarami katedrę, była barokową trójnawową bazyliką z zamkniętym półkoliście prezbiterium skierowanym na wschód, z dwoma kaplicami po bokach. Wnętrze było bogato zdobione rzeźbą i polichromią (fresk Jacka Chylickiego z 1681-3). Nad fasadami wsch. i zach. wznosiły się wysokie wielokondygnacjowe szczyty, zdobione płycinami, wolutami i sterczynami. W końcu XVII w. wzniesiono na płd.- zach. od kościoła, przy klasztorze wolno stojącą dzwonnicę. Po kasacie klasztoru w 1784 przez zaborcę austriackiego były tu przez kilka lat siostry miłosierdzia, a następnie na pewien czas wrócili franciszkanie. W związku z rozbudową fortecy kościół został przeznaczony w 1817 na magazyn wojskowy, a klasztor całkowicie rozebrany. W 1826 zburzono dzwonnicę a kościół przed 1840 przebudowano na koszary, dzieląc jego wnętrze na 4 kondygnacje. W 1887 zmieniono bryłę kościoła przez obniżenie dachu, rozebranie wysokich szczytów i zamianę sklepienia nad nawą na drewniany strop.
W 1918 znalazł tu pomieszczenie Sejmik Powiatowy i Dom Ludowy Polskiej Macierzy Szkolnej, noszący imię St. Staszica, a wnętrze adoptowano na kino-teatr „Stylowy”. W l. 1925-33 w budynku tym mieściło się pierwsze skromne zamojskie muzeum regionalne oraz inne instytucje komunalne. Po wojnie ulokowano tu Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych, otwarte w 1946 z inicjatywy Haliny Rogińskiej. W 40-lecie powstania szkoły nadano jej imię Bernarda Moranda. Wewnątrz tablica ku czci patrona odsłonięta w 1989.
Mimo podziału na kondygnacje we wnętrzach gmachu zachowały się arkady międzynawowe i sklepienia naw bocznych pierwotnego kościoła. Piętrowe zabytkowe podziemia, starannie odrestaurowane w 1971 zostały zaadoptowane na warsztaty Liceum. O barokowym charakterze budowli świadczą elewacje rytmicznie opięte pilastrami korynckimi, z wnękami konchowymi między nimi. Silne występy w elewacjach bocznych są pozostałościami kaplic przy dawnym prezbiterium. W 1985 przeprowadzono prace restauracji elewacji, w trakcie których odsłonięto i dopełniono barokowy portal fasady. Od 1993 roku do gmachu powrócili franciszkanie, a budynek użytkowany jest jako kościół parafialny. Kino „Stylowy” przeniesiono do siedziby GKO przy ul. Lubelskiej.
(Źródło: Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995).
