Katedra - Kaplice

Kaplica Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny

W latach 1610-1809 kaplica była związana z Bractwem Literackim p.w. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, skupiającym ówczesną  elitę miasta: profesorów i co znakomitszych mieszczan  (osoby umiejące czytać po polsku i łacinie). Bractwo posiadało własne sprzęty, swojego kapelana i zbierające wielką liczbę ludu nabożeństwo odpustowe.

Rokokowy ołtarz o miękkich, zaokrąglonych liniach (szczególnie zwieńczenie)i delikatnej, aplikowanej dekoracji, a także z rzeźbiarskimi formami wazonów z bukietami kwiatowymi, pochodzi z 2 ćw. XVIII w.  Umieszczono wówczas w ołtarzu nowy wspaniały obraz Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, dotąd zawieszony prowizorycznie w innej kaplicy.

Zamojskie Zwiastowanie należy do arcydzieł malarstwa religijnego w zbiorach polskich.  Według starej tradycji, jego autorem jest wybitny malarz florencki Carlo Dolci. Obraz powstał w 1650 r. (data MDCL widoczna na oparciu ławy), a podarował go Kolegiacie Jan Sobiepan Zamoyski. Pod wielkim wpływem Fra  Angelico – jednego z największych malarzy włoskich – Dolci stworzył nowy typ Madonny, wyzbytej z przypadkowych i realistycznych rysów, odznaczającej się łagodnością, wdziękiem i słodyczą. Wszystkie te cechy nosi obraz zamojski, będący swobodną barokową kopią  słynnego XIV-wiecznego wizerunku z kościoła Santissima  Annunziata we Florencji. Kapitalna plastyka, doskonały rysunek, bogactwo kolorystyczne, zwłaszcza w szatach anioła mieniących się kolorami tęczy, szczegółach przedmiotów, a przede wszystkim delikatna, alabastrowa, jakby oświetlona od wewnątrz twarz Maryi stawia dzieło w rzędzie największych dokonań Dolciego, znanych z galerii Londynu, Monachium, Genui, Florencji, Wiednia i Budapesztu.

Zwiastowaniu z Kolegiaty zamojskiej ustępują wykonane według tego samego pierwowzoru kopie z kościoła kapucynów w Krakowie i katedry poznańskiej. Stało się ono również przedmiotem kopii wykonanych do kościoła w Tarnogórze i pałacu w Kozłówce. W 1931 r. obraz poddany został konserwacji.

W ścianie naprzeciw ołtarza od XIX w. znajduje się przeniesione z kaplicy Trójcy Świętej podwójne epitafium Maryny z Obrowskich Leśniewskiej, starościny raciborskiej (zm. 1612) i jej syna z pierwszego małżeństwa, Andrzeja Boremelskiego (zm. 1610). Pochodzi prawdopodobnie z manierystycznego warsztatu van den Blocków z Gdańska. Uwagę przyciąga bogactwo form dekoracyjnych w typie niderlandzkim, z charakterystycznym dla wielu dzieł sztuki tamtej epoki lękiem przed pustką (horror vacui). Obok polichromowanego piaskowca i czarnego marmuru, użyto też alabastru, w którym wykonano obydwa pięknie rzeźbione kartusze z filigranowymi herbami.
(Źródło: Kędziora Andrzej: Kolegiata Zamojska. Wydawnictwo Pelikan. Warszawa 1988).