Bramy miejskie

Stara Brama Lubelska

Stara Brama Lubelska zwana także Janowicką, jest najstarszą spośród trzech bram fundacji Jana Zamoyskiego. Usytuowana w obrębie najwcześniej usypanych fortyfikacji ziemnych od strony wsi Janowice, zlokalizowana była przy bastionie nr 5. Na budowę ( bardziej monumentalnej ) bramy umowa między Morandem a Zamoyskim podpisana została w 1597 a prace zakończono w 1599. W I fazie z ok. 1587 miała formę prostego przejazdu arkadowego z ciosów . Po zwycięskiej bitwie pod Byczyną hetman Jan Zamoyski przeprowadził przez nią w 1588 znakomitego jeńca - arcyksięcia austriackiego Maksymiliana, niefortunnego pretendenta do tronu polskiego. Po kilku latach hetman polecił zamurować bramę. Lecz zamurowanie to, dokonane zapewne w 1604, podyktowane było nie tylko dla upamiętnienia triumfu nad Maksymilianem.  Jako najłatwiej dostępna zamknięta została także ze względów strategicznych - aby umocnić obronny system twierdzy. Było to możliwe po ukończeniu Bramy Szczebrzeskiej w pobliżu kolegiaty, gdyż w tę stronę skierowano ruch. Otwarte zostały tylko dwie bramy - od pd.  i wsch. Dla ruchu pieszego używano schodów - poterny, w lewym orylonie bastionu nr  5, tuż obok zamurowanej Bramy. Przejście to nazywano Furtą Janowicką ( także Krasnostawską lub Lubelską ). Bramę otwarto pod koniec XVIII stulecia w związku z usprawnianiem komunikacji. Przerzucono wówczas nad fosą drewniany most a z czasem przedłużono przejazd bramny. W związku z rozbudową fortyfikacji w czasach Królestwa Kongresowego zbudowano Nową Bramę Lubelską w innym miejscu - dawną w l. 1821 - 22 ponownie zamurowano i przekształcono w więzienne kazamaty. Dobudowano wówczas dwa boczne pomieszczenia sklepione kolebkowo. Po zlikwidowaniu fortecy w 1866 Brama ta została częściowo zburzona. W 1977 - 80 podjęto prace restauracyjne i rekonstrukcyjne, poprzedzone badaniami archeologicznymi. Badania te, jak również zachowane przekazy ikonograficzne, umożliwiły odtworzenie wyglądu morandowskiej bramy w 1977 – 80 wg projektu  architektów Haliny Kossuth i Grzegorza Zamoyskiego  ( rzeźby W. Chałaczkiewicz i J. Chłapowska).

Manierystyczna elewacja frontowa z boniowym licem zwieńczona jest ujętym wolutami szczytem z trójkątnym przyczółkiem, który wypełnia płaskorzeźbione dekoracje. W arkadowej wnęce umieszczona została personifikacja Polonii siedzącej na tronie pod baldachimem, z koroną na głowie, trzymającej orła na kolanach i berło w prawej dłoni. Po bokach arkady inskrypcja łacińska zredagowana przez hetmana. W tłumaczeniu polskim brzmi: "Witaj Życiodajna Matko Polsko! Ty nie tylko murami lecz także życiem i krwią masz być przez nas broniona. O Gwiazdo Wolności i Szlachetności, Polsko, witaj". Na fryzie przedzielonym herbowym kartuszem: Jan z Zamościa Kanclerz Wielki Królestwa Polskiego i Hetman, generalny wódz wojska z własnych funduszów wystawił".

Wynikiem prac rekonstrukcyjnych prowadzonych w l. 1981 – 84 było odsłonięcie odcinka kurtyny na długości 6 – 8,5 m i odtworzenie jej wraz z poterną.
(Źródło: Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995).