Ważniejsze daty z historii
1 VII 1578 r. - Jan Zamoyski, podkanclerzy wielki koronny, zawarł kontrakt z architektem włoskim Bernardem Morandem na budowę pałacu w Skokówce.
1579 r. - rozpoczęcie budowy pałacu naprzeciw Skokówki oraz zaprojektowanie przez Moranda miasta połączonego z rezydencją. Rozmieszczenie przyszłego Przedmieścia Lwowskiego i werbunek pierwszych osadników.
10 IV 1580 r. - Jan Zamoyski, kanclerz wielki koronny, wydał akt lokacji miasta zwanego Nowym Zamościem (w odróżnieniu od Starego Zamościa - pobliskiej osady należącej do drugiej linii rodu). Struktura organizacyjna miasta wzorowana była na Lwowie, oparta na prawie magdeburskim.
12 VI 1580 r. - król Stefan Batory potwierdził akt lokacji Zamościa, nadał miastu herb, zezwolił na zakładanie cechów oraz wyznaczył 3 roczne jarmarki i targi tygodniowe, ustanowił prawo składu i zwolnił mieszczan zamojskich od ceł na terenie całego kraju (oryginał aktu lokacji w Muzeum Miejskim w Zamościu ).
Lata 1580-1590 - Zamość staje się wielkim placem budowy: ukończenie rozmierzania miasta i przedmieść, budowa pałacu, arsenału, domów miejskich, drewnianego kościoła Św. Krzyża na Lwowskim Przedmieściu, rozpoczęcie prac ziemnych przy fortyfikacjach.
1584 r. – erekcja parafii rzymskokatolickiej przy kościele Św. Krzyża na Lwowskim Przedmieściu oraz założenie szkoły parafialnej.
1585 r. – Ormianie z Turcji i Armenii otrzymali przywilej osiedlania się w Zamościu i wzniesienia świątyni. Zakończenie lokacji przestrzennej miasta i przedmieść.
1588 r. – Żydzi sefardyjscy otrzymali przywilej na osiedlanie się przy ulicy Szewskiej i na wybudowanie bożnicy. Triumfalne wprowadzenie przez Bramę Lubelską znakomitego jeńca – arcyksięcia austriackiego Maksymiliana, pretendenta do tronu polskiego, po pokonaniu go w bitwie pod Byczyną.
1589 r. - Zamość stał się stolicą państwa - Ordynacji Zamojskiej założonej przez Jana Zamoyskiego i zatwierdzonej przez Sejm Rzeczypospolitej. Ormianie otrzymali przywilej zorganizowania samodzielnej gminy. Grecy uzyskali przywilej na osiedlanie się w Zamościu w dzielnicy południowo-wschodniej i na wybudowanie cerkwi.
Lata 1589 – 1591 – działalność szkoły średniej pod kierunkiem Sebastiana Klonowicza będącej zalążkiem przyszłej akademii.
Lata 1590 – 1599 – intensywne prace budowlane wg projektu Bernarda Moranda: omurowywanie fortyfikacji bastionowych, budowa kolegiaty, ratusza, Bramy Lwowskiej, wielu kamienic oraz drewnianych świątyń Ormian, Greków i Żydów; powstały pierwsze budynki akademickie.
1591 r. - pierwsza lustracja miasta po 11 latach budowy stwierdziła istnienie 217 domów, tylko 26 parcel było pustych. Właścicielami nieruchomości oprócz Polaków i Rusinów, byli przede wszystkim Ormianie, Grecy, Niemcy, następnie Węgrzy, Włosi, Żydzi, Szkoci. Ludność miasta liczyła ok. 1 tys. osób. Jan Zamoyski założył szpital dla ubogich.
Lata 1591 – 1592 – dewaluacja pieniądza oraz morowe powietrze przyczynami okresowego kryzysu miasta.
Lata 1593 – 1595 – zorganizowanie i otwarcie Akademii Zamojskiej. Pierwsze publikacje z drukarni zamojskiej (1594); publiczne ogłoszenie otwarcia Akademii i zatwierdzenie jej bullą Klemensa VIII (1594); pierwsi immatrykulowani studenci i Jana Zamoyskiego „Odezwa do Polaków” na rozpoczęcie nauki ( 1595 r.).
1594 r. – garnizon wojskowy liczył 120 żołnierzy i 2 puszkarzy.
Lata 1595 – 1597 – do Akademii Zamojskiej przybyło przeszło 200 studentów, przeważnie pochodzenia szlacheckiego.
1597 r. – pierwsze wybory starszyzny w cechach rzemieślniczych: stolarzy, piekarzy, ślusarzy, szewców, tkaczy, kuśnierzy, krawców i garncarzy.
1600 r. – Wydanie przez Jana Zamojskiego aktów fundacji kolegiaty i akademii. Zmarł architekt Bernardo Morando.
1601 r. – ustanowienie przez Jana Zamoyskiego trybunału (sądu apelacyjnego w Zamościu) dla miast ordynacji. Jan Zamoyski założył „Bank pobożny” służący pożyczkami ubogim i studentom zamojskim.
1604 r. – opublikowanie w Zamościu „Indeksu ksiąg zakazanych” – wyraz zwycięstwa tendencji kontrreformacyjnych.
1605 r. – 3 VI zmarł Jan Zamoyski.
1 poł. XVII w. – intensywne prace budowlane prowadzone przez budowniczego B. Gocmana, architekta J. Jaroszewicza, inżyniera A. dell’ Aqua, budowniczego J. Wolffa. Wzniesienie Bramy Szczebrzeskiej, ukończenie fortyfikacji, rozbudowa ratusza, wzniesienie murowanych świątyń – cerkwi greckiej, kościoła ormiańskiego, bożnicy, budowa okazałych kamienic murowanych jedno i dwupiętrowych z podcieniami i attykami.
1607 r. – garnizon wojskowy liczył tylko 30 żołnierzy i 2 puszkarzy.
1627 r. – pożar objął część miasta, drukarnię i pałac.
1634 r. – Zamość odwiedził król Władysław IV z braćmi.
1637 r. – ostateczne zwycięstwo kontrreformacji – przedśmiertnym dziełem Tomasza Zamoyskiego, II ordynata; konsekracja kolegiaty, fundacja kościoła Franciszkanów, dekret o wypędzeniu arian z terenu ordynacji.
Lata 1638 – 1640 – rozwój organizacyjny Akademii staraniem Katarzyny z Ostrogskich Zamoyskiej; pierwsze doktoraty (1638); położenie kamienia węgielnego pod budowę nowego gmachu (1639); ponowna fundacja katedry teologii (1640).
1640 r. - fundacja seminarium duchownego przez Katarzynę z Ostrogskich Zamoyską.
1648 r. (6 – 24 XI) – oblężenie Zamościa przez wojska kozackie i tatarskie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Spalenie kościoła św. Katarzyny i willi Zamoyskich na Krasnymbrzegu.
1649 r. – król Jan Kazimierz zdążając na odsiecz Zbaraża, zatrzymał się w Zamościu.
1656 r. ( 26 II – 1 III) - skuteczna obrona twierdzy przez Jana Zamoyskiego Sobiepana, III ordynata w czasie oblężenia Zamościa przez wojska szwedzkie pod wodzą Karola X Gustawa. W twierdzy zamojskiej więziono potem jeńców szwedzkich, m.in. feldmarszałka A. Wittenberga, który zmarł tu 23 X 1657 r. W związku z działaniami wojennymi w Zamościu przebywał król Jan Kazimierz.
1658 r. – w Warszawie odbył się ślub Jana Zamoyskiego Sobiepana z Marią de la Grande d’ Arquien, późniejszą żoną króla Jana III; 30 III – przywitanie w Zamościu. 19 III – groźny pożar miasta: ogień strawił kilkadziesiąt kamienic, pałac, arsenał, nieukończony gmach Akademii, częściowo kolegiatę i dzwonnicę.
Lata 1660 – 1663 – z inicjatywy Jana Zamoyskiego Sobiepana w pałacu odbywały się wybitne przedstawienia teatralne: „Cyda” Corneille’a w tłumaczeniu A. Morsztyna (1660) oraz pierwszego polskiego dramatu politycznego nieznanego autora „Polska napadnięta przez Szwedy”.
Lata 1660 – 1690 – wzrost fundacji kościelnych, budowa nowych kościołów i klasztorów: bonifratrów, klarysek, reformatów; dokończenie budowy kościoła Franciszkanów.
1663 r. – w czasie wizytacji Tomasz Leżeński, biskup chełmski, kanclerz uczelni, stwierdził upadek i zaniedbanie Akademii.
1664 r. – połączony sąd rajcowski i wójtowski wydał wyrok spalenia na stosie kilku kobiet posądzonych o czary; ordynat złagodził karę i kazał je ściąć. Wśród kobiet była Katarzyna Bielenkiewiczowa, żona wójta zamojskiego, ścięta na ratuszu.
1665 r. ( 7 IV) - zmarł bezpotomnie Jan Zamoyski Sobiepan, III ordynat.
1666 r. – w Zamościu były 253 budynki, w tym 63 kamienice, 164 domy, 20 dworów i 6 chałup.
Lata 1666 – 1667 – walka o ordynację między boczną linią Zamoyskich oraz rodami Wiśniowieckich i Koniecpolskich, spokrewnionych z ostatnim ordynatem. Zamość we władaniu siostry Sobiepana – Gryzeldy Wiśniowieckiej, matki króla (1668 – 1672), po jej śmierci – Stanisława Koniecpolskiego, siostrzeńca ostatniego ordynata (1773 – 1776). W 1674 r. Sejm przyznał ordynację Marcinowi Zamoyskiemu, podstolemu lwowskiemu, który rozpoczął nową dynastię ordynatów.
1672 r. – groźny pożar płd. – zach. części miasta: spłonęło około 200 domów.
1680 r. – uroczyste obchody setnej rocznicy założenia Zamościa.
Lata 1685 – 1694 – modernizacja fortyfikacji twierdzy zamojskiej pod kierunkiem Jana Michała Linka.
1691 r. – Zamość z przedmieściami miał 341 domów oraz ok. 2050 mieszkańców.
1695 r. – kanclerz Akademii, biskup Stanisław Świrski stwierdził głęboki upadek uczelni i domagał się reform, przed czym bronili się profesorowie.
1696 r. – sprowadzenie sukienników z Rawicza.
1699 r. – w Zamościu przebywał król August II, następnie car Piotr I.
Początek XVII w. – w okresie wojny północnej Zamość nękany był kontrybucjami, dwukrotnie zagarnięty przez wojska szwedzkie (1704) i saskie ( 1715 -1716); próbowały go też zdobyć podstępem oddziały rosyjskie (1706).
1704 r. – garnizon wojskowy liczył ok. 160 dragonów i 100 strzelców.
1706 r. – sprowadzenie bazylianów do Zamościa i oddanie im. cerkwi Św. Mikołaja położyło kres zaognionym stosunkom między schizmatykami i grekokatolikami.
1711 r. – w czasie zarazy zmarło ponad 500 osób.
1720 r. – w kolegiacie i cerkwi Św. Mikołaja odbył się synod zamojski pieczętujący unię kościelną
w Rzeczypospolitej.
1738 r. – zlikwidowanie osobnej gminy Ormian wskutek zbyt małej liczby jej członków.
1740 r. – publiczna wystawa obrazów zorganizowana przez Piotra Parysa, nadwornego malarza Wiśniowieckich.
1746 r. – reforma Akademii przez delegata papieskiego biskupa J. Lascarisa, teatyna, z inicjatywy Tomasza Antoniego Zamoyskiego.
1751 r. – bezkrwawy najazd na Zamość Jakuba Zamoyskiego, wymuszającego opiekę nad ordynacją po śmierci brata, Tomasza Antoniego i w czasie małoletniości Klemensa.
1754 r. – założenie konwiktu szlacheckiego przy Akademii.
1755 r. – w arsenale znajdowało się 105 dział.
XVIII w. – realizacje architektoniczne w stylu późnobarokowym: przebudowa rezydencji, gmachu Akademii, budowa nowych schodów przed ratuszem i licznych budowli sakralnych: klasztoru bazylianów, kaplicy Loretańskiej na Przedmieściu Lwowskim, dzwonnicy przy kolegiacie. Zastój w budownictwie mieszkaniowym.
1760 r. – uniwersał ordynata Klemensa Zamoyskiego reaktywujący ( bezskutecznie) handel Ormian w Zamościu.
1763 r. - w związku z groźnym pożarem ordynat zakazał w mieście budynków drewnianych.
1767 r. – po śmierci Klemensa ordynacja przeszła w ręce nowej linii Zamoyskich; IX ordynatem został Jan Jakub Zamoyski. Otwarcie studium filozoficznego dla bazylianów przy konwencie zamojskim.
1768 r. – garnizon twierdzy liczył 200 żołnierzy; 114 piechoty, 18 artylerzystów, 27 leibdragonów, 41 dragonii polnej.
1771 r. (2 VI) –przedpole twierdzy zamojskiej było terenem walk konfederatów barskich pod wodza Kazimierza Pułaskiego z rosyjskimi wojskami pułkownika Suworowa.
1772 r. – w czasie rozbioru I Rzeczypospolitej Zamość został zajęty przez Austrię i włączony do Królestwa Galicji i Lodomerii. Twierdzę pozbawiono załogi wojskowej.
1773 r. – pożar płd. –zach. części miasta.
1774 r. – ustanowienie stacji pocztowej.
1780 r. – Zamość wizytował cesarz austriacki Józef II.
1783 r. – seminarium duchowne zamknięte i przeniesione do Lwowa.
1784 r. – władze austriackie zamknęły Akademię Zamojską i utworzyły Liceum Królewskie ( późniejsza Szkoła Wojewódzka). Rozwiązano kapitułę przy kolegiacie oraz skasowano klasztory: bonifratrów, franciszkanów, klarysek i reformatów. Wyznaczenie cmentarza za miastem przy kościele Św. Katarzyny, związane z zakazem pochówków w twierdzy.
1792 r. – przywrócenie kapituły zamojskiej.
XVIII – XIX w. – ożywienie życia kulturalno – naukowego w Zamościu dzięki oświeceniowemu mecenatowi ordynatów Andrzeja i Stanisława Kostki Zamoyskich. Publikacje naukowe z zakresu rolnictwa i przemysłu rolnego ( „Dziennik Ekonomiczny” – 1803 – 1804); projekty klasycystycznej przebudowy pałacu wykonane przez wybitnych twórców krajowych i zagranicznych ( przewidziane było utworzenie tu muzeum); znakomicie zorganizowano i wyposażono Szkołę Wojewódzką im. Zamoyskich ( przeniesiona w 1811 r. do Szczebrzeszyna).
1809 r. – decyzja o zamianie Zamościa na „twierdzę krajową”. Twierdza zamojska obsadzona została wojskami austriackimi, które zarekwirowały na cele wojskowe wszystkie kościoły poklasztorne. Pozostawiono tylko kolegiatę, cerkiew i bożnicę. Przez kilkanaście dni miasto było siedzibą Rządu Wojskowego Tymczasowego Centralnego. 20 V Zamość został zdobyty przez wojsko polskie księcia Józefa Poniatowskiego pod dow. gen. Pelletiera. W czasie oblężenia spalono ¾ przedmieść.
Lata 1809 – 1813 – pierwszy etap modernizacji fortyfikacji pod kierunkiem gen. Jana Chrzciciela Mallet – Malletskiego.
1810 r. – liczba mieszkańców ( bez wojska) wynosiła 4065.
1813 r. – ośmiomiesięczna obrona Zamościa pod dowództwem gen. Maurycego Haukego w czasie oblężenia wojsk rosyjskich ( kapitulacja – 25 XI).
1815 r. – po Kongresie Wiedeńskim Zamość znalazł się w granicach Królestwa Kongresowego.
Lata 1817 – 1831 – przekształcenie Zamościa w silną twierdzę o dużym znaczeniu strategicznym przy granicy z Austrią. Twierdza ta była jednocześnie głównym więzieniem wojskowym Królestwa. Zamiana wielu budowli publicznych i budynków klasztornych na koszary, więzienia i magazyny wojskowe. Przebudowa wielu budynków w duchu surowego klasycyzmu dla nadania im charakteru koszarowo – więziennego ( gmach Akademii, ratusz, pałac, kościół poreformacki i inne); zubożono nawet kolegiatę; rozebrano niektóre budowle sakralne ( klasztory franciszkanów, reformatów, kościół ormiański).
1821 r. – ostateczne podpisanie układu z ordynacją o upaństwowienie Zamościa w zamian za inne dobra państwowe.
Lata 1821 – 1831 – modernizacja fortyfikacji twierdzy zamojskiej przez Korpus Inżynierów Wojskowych pod dowództwem gen. Jana Chrzciciela Mallet – Malletskiego. Budowa poszerzonych fortyfikacji ziemnych z kazamatami, wzniesienie nowych bram: Lwowskiej i Lubelskiej, potężnych nadszańców oraz działobitni w kształcie rotundy. Utworzenie wolnego przedpola wokół fortyfikacji na odległość 1200 m przez wyburzenie bliskich przedmieść i przeniesienie ich mieszkańców do nowo rozplanowanych: Nowej Osady przy trakcie lwowskim oraz Przedmieścia Lubelskiego przy trakcie lubelskim; wieś Janowice przeniesiono na lewy brzeg Łabuńki.
1822 r. – przeniesienie samorządu miasta z ratusza śródmiejskiego do Nowej Osady.
Lata 1824 – 1825 – w twierdzy zamojskiej więziony był przez prawie 14 miesięcy działacz patriotyczny mjr Walerian Łukasiński, współzałożyciel Wolnomularstwa Narodowego i organizator Towarzystwa Patriotycznego.
1827 r. – pożar miasta, odbudowanego potem zgodnie z normami ustawy budowlanej Królestwa Polskiego.
1830 r. – garnizon wojskowy liczył: 2 generałów, 10 sztabsoficerów, 156 oberoficerów, 475 podoficerów, 1317 żołnierzy, 154 muzykantów, 230 „niefartowych”, razem 4652 osoby ( 27 IX).
1831 r. – w czasie powstania listopadowego twierdza zamojska, dowodzona przez gen. Jana Krysińskiego, była bazą dla pomyślnych działań wojsk polskich na płd. – wsch. terenie kraju i siedzibą władz administracyjnych woj. lubelskiego. Zamość skapitulował 21 XI jako ostatni punkt oporu w kraju. Zniszczenie przedmieść.
1833 r. – usunięto zabudowę z wytyczonego wcześniej pasa 1200 m wokół fortyfikacji. Pozwolenie wydawano tylko na budowę budynków drewnianych w dalszych przedmieściach.
Lata 1831 – 1866 – Zamość nadal silną fortecą, wciąż modernizowaną, obsadzoną przez wojska rosyjskie.
1837 r. – spuszczono wielki staw południowy i osuszono błota celem podniesienia warunków zdrowotnych w twierdzy. Rozbudowa fortyfikacji ziemnych i wzniesienie w fosach 5 kojców.
Połowa XIX w. – zlikwidowano attyki na kamienicach rynkowych, które podwyższono.
1854 r. – przygotowania do spodziewanego oblężenia fortecy. Ewakuacja ponad 1000 osób na przedmieścia i do okolicznych miejscowości.
1856 r. – epidemia cholery, zmarło ok. 2000 osób.
1863 r. – w okresie powstania styczniowego Zamość był obsadzony przez załogę rosyjską w sile 2700 ludzi.
1865 r. – po stłumieniu powstania styczniowego w twierdzy więziony był ostatni dowódca powstańczy ks. Stanisław Brzózka. Zamość liczył 4033 mieszkańców (bez garnizonu), wśród których przeważali Żydzi.
1866 r. – likwidacja twierdzy zamojskiej jako przestarzałej; częściowe wyburzenia fortyfikacji.
1875 r. – pierwszy plan „regulacji miasta”, powrót siedziby sądów.
Koniec XIX w. – śródmieście ponownie stanowiło centrum administracyjno – handlowe miasta. Wzrastała liczba mieszkańców. Szybki rozwój przestrzenny Zamościa uwolnionego z zakazów budowlanych. Pojawiły się pierwsze oznaki uprzemysłowienia (klinkiernia zatrudniająca ok. 100 osób). Dla stacjonujących tu wojsk rosyjskich wzniesiono koszary ( 1907-1908) i cerkiew na Przedmieściu Lubelskim. Zamość znów pełnił rolę stolicy subregionu.
1897 r. – Zamość liczył 10963 mieszkańców.
1906 r. – założenie Zamojskiego Towarzystwa Muzyczno – Dramatycznego.
1913 r. – miasto liczyło 15313 mieszkańców i pod względem zaludnienia wśród miast guberni lubelskiej zajmowało czwarte miejsce po lublinie, Chełmie i Hrubieszowie. 68,4 % stanowili Żydzi.
1916 r. – miasto otrzymało połączenie kolejowe dzięki budowie linii Rejowiec – Bełżec, co przyspieszyło jego rozwój. Władze austriackie, okupując Zamość w czasie I wojny światowej, pozwoliły na przywrócenie polskiego szkolnictwa. Zorganizowano dwa gimnazja i seminarium nauczycielskie.
1917 r. – wytyczenie nowych granic miasta.
1918 r. – pod wpływem haseł rewolucji październikowej nastąpiło w Zamościu i na Zamojszczyźnie ożywienie ruchu rewolucyjnego; utworzenie koła SDKPiL; zorganizowanie Rady Delegatów Robotniczych oraz Milicji Obywatelskiej; utworzenie Rady Żołnierskiej i Czerwonej Gwardii ( na czele stał kapral Piotr Grabczak) oraz wspólnej Rady Robotniczo – Żołnierskiej, pod przewodnictwem Antoniego Albrechta. Konsekwencją tego ruchu było 28 – 30 XII powstanie zbrojne w Zamościu o charakterze rewolucyjnym, w którym oprócz robotników i służby folwarcznej wzięło udział ok. 100 żołnierzy miejscowego garnizonu, dowodzonych przez kaprala Grabczaka. Powstanie zostało stłumione przez przybyły z Lublina batalion wojska pod dowództwem pułkownika Leopolda Lisa – Kuli. Powiększenie terytorium miasta przez przyłączenie Piask, Kolonii Pod – Topole, Janowic, Kalinowic Rządowych, Wólki Infułackiej.
Lata 1918- 1939 – Zamość ośrodkiem kulturalnym subregionu o interesujących inicjatywach: powszechne wykłady profesorów z uniwersytetu i politechniki lwowskiej (1917 – 1920), działalność Księgarni Polskiej Braci Pomarańskich
(1917 – 1936); m.in. wydawanie serii prac naukowo –regionalnych „Biblioteka Zamojska” oraz miesięcznika „Teka Zamojska”; działalność kulturalna i bibliofilska Koła Miłośników Książki (1923-1939); powołanie do życia Muzeum Ziemi Zamojskiej (1926); organizacja naukowego Zjazdu Szymonowiczowskiego (1929). Czynnych było 8 szkół średnich, m.in. 2 licea ogólnokształcące (męskie i żeńskie), szkoła muzyczna, seminarium nauczycielskie, wzorcowa szkoła rolnicza w zespole nowych budynków w Janowicach Małych.
1921 r. – Zamość liczył 19023 mieszkańców.
1924 r. – manifestacja kilku tysięcy chłopów wskutek konfliktów z zarządem ordynacji, na tle serwitutów leśnych.
1928 r. – rozwijający się przemysł (głównie drzewny i metalowy) obejmował 5 dużych i 15 nowych zakładów.
1936 r. ( 3 VII) – wpisanie zespołu staromiejskiego z fortyfikacjami do rejestru zabytków. Nasilenie manifestacji robotniczych i chłopskich o radykalnym programie ekonomiczno – politycznym. W obchodzie „czynu chłopskiego”
15 VIII w Zamościu brało udział ok. 25 tys. chłopów z 5 powiatów. Masowe procesy w sądzie okręgowym w Zamościu przeciw radykalnym działaczom ludowym i chłopom po wrześniowej pacyfikacji wsi na Zamojszczyźnie przez policję i żandarmerię sanacyjną.
Lata 1935 – 1939 – prace konserwatorskie nad przywróceniem walorów artystycznych zabytkom Zamościa, obejmujące: kamienice Rynku Wielkiego, rekonstrukcję elewacji ratusza z przywróceniem attyki, rozpoczęcie rekonstrukcji Starej Bramy Lwowskiej.
1939 r.
1 IX - w dniu wybuchu II wojny światowej Zamość liczył 28,1 tys. mieszkańców.
3 – 13 IX – kilkakrotne bombardowanie niemieckie, głównie obiektów strategicznych, zginęło przeszło 200 osób.
13 IX – do Zamościa wkroczyła austriacka jednostka pancerna gen. Materny.
19-20 IX – próba odbicia Zamościa przez polski pułk piechoty ppłk. Stanisława Gumowskiego zakończona niepowodzeniem. Po ustąpieniu 25 IX wojsk niemieckich Zamość został zajęty na krótki okres, od 27 IX do 5 X przez wojska radzieckie. Zamojscy komuniści utworzyli Milicję Czerwoną. 8 X – do Zamościa powróciły wojska niemieckie. Od razu brano zakładników a jesienią dokonano pierwszych egzekucji w Rotundzie i w tzw. Ogródku Gimnazjalnym.
XII – początek eksterminacji Żydów: wyznaczenie Judenratu, spis ludności żydowskiej i utworzenie getta.
31 XII – przybył pierwszy transport polskich przesiedleńców z Wielkopolski ( z Węgrowca).
1940 r.
Pierwsze transporty Żydów z zach. miast Polski.
VI – pierwsze masowe aresztowania przedstawicieli polskiej inteligencji i działaczy społecznych w ramach akcji oznaczonej kryptonimem „A-B” i osadzenie ich w Rotundzie, gdzie założono obóz przejściowy, przekształcony w 1943 r. w obóz zagłady.
1941 r.
Przybyły następne transporty przesiedleńców polskich z Poznania.
Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej Niemcy założyli w Zamościu obozy dla jeńców radzieckich (Stalag 325) przy ul. Okrzei (czerwiec) i na Karolówce (lipiec), każdy na 12 tys. osób.
XI – hitlerowcy zlikwidowali obóz jeńców w Karolówce przez masowe rozstrzelanie z powodu buntu ludzi głodzonych na śmierć.
1942 r.
Przybyłe do Zamościa transporty Żydów z całej Europy Niemcy kierowali na Majdanek i do Bełżca. Skupienie Żydów w getcie w Nowej Osadzie; w październiku likwidacja getta.
27 IX – pierwszy transport rodzin przesiedleńców z Zamojszczyzny do obozu przy ul. Okrzei (teren obozu jeńców radzieckich); była to akcja związana z tworzeniem Niemieckiego Okręgu Osiedleńczego.
1943 r.
1 III – stan ludności miasta pod względem narodowościowym (po likwidacji Żydów) przedstawiał się następująco: Polacy – 17203 osoby, Ukraińcy – 520, Niemcy – 267 (oprócz wojska), inni (volksdeutsche i deutschstamige) – 605; razem: 18395 osób.
Na początku obóz jeńców radzieckich z ul. Okrzei został przeniesiony na tereny przy ul. Powiatowej. Największy okres nasilenia ruchu oporu i eksterminacji ludności polskiej przez okupantów hitlerowskich, przy wydatnej pomocy nacjonalistów ukraińskich.
Rotunda stała się obozem zagłady; hitlerowcy zaczęli zacierać ślady zbrodni przez palenie zwłok na stosach.
1944 r.
Masowe rozstrzeliwanie w Rotundzie w związku z niemiecką akcją: „Sturmwind” skierowaną przeciw polskim i radzieckim ugrupowaniom partyzanckim.
IV – powołanie z inicjatywy PPR konspiracyjnej Powiatowej Rady Narodowej w Zamościu; pierwszym przewodniczącym został Edward Dubel.
VII – Niemcy zlikwidowali obóz jeńców radzieckich przy ul. Powiatowej; przed ewakuacją rozstrzelali ostatnie partie więźniów z Rotundy i spalili zwłoki. Wysadzili w powietrze urządzenia kolejowe.
25 VII – Zamość został wyzwolony przez wojska radziecki 3 Armii Gwardii I Frontu Ukraińskiego; miasto witało też entuzjastycznie polskie oddziały partyzanckie AK.
1947 r.
Miasto odznaczono Krzyżem Grunwaldu III klasy.
Lata 1950-1960
Proces inwestycyjny w Zamościu. Miasto ważnym ośrodkiem przemysłu spożywczego. Powstanie Zakładów Mięsnych (1951-60), Chłodni Składowej (1954); powstały także: Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska, Zakłady Jajczarsko – Drobiarskie, Zakłady Zbożowe, Zakłady Piekarnicze, Fabryka Pasz Treściwych „Bacutil” (1958). Rozwój budownictwa mieszkaniowego (od 1956 budowa osiedla „Planty”.
Lata 1956-57
Renowacja kamienic w Rynku Wielkim.
1957 r.
Miasto osiągnęło przedwojenny stan liczby mieszkańców.
1960 r.
Organizacja miejskiej komunikacji samochodowej.
1961 r.
Utworzenie Zaocznego Studium Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej o pięciu kierunkach.
Lata 1961-64
Budowa Wojewódzkiego Domu Kultury.
1963 r.
Podjęcie gruntownej renowacji Starówki.
1964 r.
Uruchomienie nowego wielkiego zakładu Zamojskich Fabryk Mebli.
1965 r.
II Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej w nowym gmachu przy ul. Partyzantów.
1967 r.
Powstanie Zamojskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Lata 1967-70
W zrost budownictwa mieszkaniowego – powstanie nowych osiedli, m.in. Osiedle Powiatowa (1967), Osiedle Orzeszkowej (1969).
1969 r.
Konkursowy projekt założenia funkcjonalno – przestrzennego Nowego Centrum opracowany przez warszawskiego architekta Jacka Jedynaka.
1971 r.
Uruchomienie Zakładów Przemysłu Odzieżowego „Cora” (po rozbudowie od 1978 zakład samodzielny „Delia”).
1973 r.
Zmiana granic miasta – włączono część wsi: Sitaniec, Płoskie, Wólka Infułacka.
Powstanie Zakładów Mleczarskich i Fabryki Domów.
1974 r.
Powstanie Fabryki Elementów Wyposażenia Budownictwa „Metalplast”.
Budowa Osiedla Kilińskiego.
31 V – Uchwała Rady Ministrów nr 139 zatwierdzająca szeroki program prac renowacyjnych Starego Miasta.
1975 r.
Utworzenie województwa zamojskiego o obszarze 6988 km2.
1976 r.
Rozpoczęcie budowy Linii Hutniczo-Siarkowej łączącej kopalnie rud żelaza w ZSSR z Tarnobrzeskim Zagłębiem Siarkowym i Hutą Katowice.
I Zamojskie Lato Teatralne – coroczna impreza o ogólnopolskiej randze, zainicjowana przez Jana Machulskiego i Teatr Ochoty z Warszawy, której charakterystyczną cecha są spektakle plenerowe.
Lata 1976-77
Architekt Janusz Mach i Andrzej Piątek z Oddziału Rzeszowskiego PP PKZ opracowali plan rewaloryzacji zespołu zabytkowego, zatwierdzony do realizacji, wyróżniony nagrodą Ministra Kultury i Sztuki.
Lata 1976-80
Budowa osiedla określanego jako PR-5 (arch. Bogdan Jan Jezierski) – obecnie im. Jana Zamoyskiego.
1977 r.
Powołano Zamojski Oddział PP Pracownie Konserwacji Zabytków.
1978 r.
Powstanie Wojewódzkiego Oddziału NOT w Zamościu.
Ukazała się „Zamojska Teka Konserwatorska” wydana przez Oddział Zamojski PKZ.
6 X – Uchwała Rady Ministrów nr 150 w sprawie 400-lecia założenia miasta, zatwierdzająca m.in. program prac budowlano-konserwatorskich i specjalistycznych do wykonania w zespole urbanistycznym Starego Miasta.
1979 r.
23 X – ukazał się pierwszy numer „Tygodnika Zamojskiego”
1980 r.
Uroczyste obchody 400-lecia założenia miasta.
12-13 VI – jubileuszowa Sesja Naukowa zorganizowana przez Wydział Nauk Społecznych PAN, UMCS w Lublinie i Zamojskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
1981 r.
24 V – miasto odznaczone Orderem Sztandaru Pracy I klasy.
1984 r.
26 X – otwarcie Muzeum Barwy i Oręża w Arsenale jako oddziału Muzeum Okręgowego.
1985 r.
IV –V – wystawa „Zamość dziś i jutro” na Zamku Królewskim w Warszawie przygotowana przez Warszawskie Koło Zamościan, Muzeum Okręgowe w Zamościu, Muzeum – Zamek Królewski, przy współudziale PP PKZ O/Zamość, Głównego Architekta Województwa Zamojskiego i Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
1987 r.
25 X – otwarcie Muzeum Sakralnego Kolegiaty w Infułatce z inicjatywy i staraniem Jana Zamoyskiego.
1989 r.
11 X – udostępnienie na nowo po renowacji kamienic dla Muzeum Okręgowego przy ul. Ormiańskiej.
1992 r. Utworzenie Diecezji Zamojsko –Lubaczowskiej.
19 IV – Ingres Biskupa Jana Śrutwy.
14 XII – wpisanie Zamościa na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.
1993 r.
12 V – dawny kościół Franciszkanów ponownie własnością zakonu.
1994 r.
27 V – konferencja naukowa z okazji jubileuszu 400-lecia powołania Akademii Zamojskiej.
20 IX - ogłoszenie przez Prezydenta Rzeczypospolitej listy piętnastu najcenniejszych obiektów o szczególnym znaczeniu dla historii i kultury narodowej – wśród nich znalazł się Zamość.
(Źródło: Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995).
