Historia

Jerzy Douza ( Georg van der Does), syn holenderskiego humanisty, tak w 1598 r. powiedział o Janie Zamoyskim: …„Nic jednakowoż nie świadczy bardziej o jego miłości do ojczyzny, jak to właśnie miasto, które własnym sumptem od fundamentów wybudował, potężnymi murami i basztami przeciw napadom nieprzyjaciół wzmocnił, od swojego imienia Zamościem nazwał. W ten sposób pozostawił on pamiątkę po sobie, od piramid i pomników trwalszą, nie tylko w Polsce,  ale również  w całej Europie”… Po upływie ponad czterystu lat  okazuje się, że słowa te były prorocze i sprawdziły się w całości.

Zamość  został założony przez kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego 10 kwietnia 1580 r., a jego struktura organizacyjna wzorowana była na Lwowie. 12 czerwca tegoż roku król Stefan Batory potwierdził akt lokacji, nadający prawa miejskie i herb z wizerunkiem św. Tomasza Apostoła z włócznią. Król zezwolił na zakładanie cechów i wyznaczył trzy jarmarki w roku. Do budowy wykorzystano m.in. kamień sprowadzany ze Lwowa, z Nowego Korczyna, a także z kamieniołomu w roztoczańskich Trzęsinach.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

Zamość, miasto -  twierdza  został usytuowany na płaskim wzniesieniu nad doliną rozlewisk Łabuńki i Topornicy, niedaleko Skokówki, gdzie w niewielkim zameczku rodowym urodził się fundator. Od samego początku przeznaczony był na stolicę ordynacji, czyli „państwa zamojskiego”, mającego na celu stworzenie i podtrzymanie kultu rodu Zamoyskich – Jelitczyków przez materialne zabezpieczenie politycznej i społecznej pozycji rodu w Rzeczypospolitej. Miasto miało charakter wielofunkcyjny: pomieściło rezydencję ordynata – „głowy państwa”, było twierdzą obronną z nowoczesnymi fortyfikacjami, ośrodkiem oświaty i nauki ( Akademia i drukarnia), życia religijnego ( kolegiata) i sądownictwa ( trybunał dla miast ordynacji), ważnym ośrodkiem rzemiosła i wymiany towarowej skupiających się aż przy trzech rynkach.

Miasto było niewielkie – w obrębie fortyfikacji wraz z rezydencją zajmowało ok. 24 ha, miało zaledwie ok. 600 m długości i ok. 400 m szerokości i obliczone było na 3 tys. mieszkańców. Zamość był miastem kompletnym, można powiedzieć,  idealnym w swojej strukturze przestrzennej i organizacyjnej. Jego układ, zaprojektowany przez włoskiego inżyniera i architekta Bernarda Moranda z Padwy, nawiązywał do włoskiej późnorenesansowej myśli  urbanistycznej, zwłaszcza do wzorów Pietra Cataneo z połowy XVI w.  i stał się jedną z najwybitniejszych realizacji tego typu w architekturze europejskiej.

W sprzężonym  układzie rezydencji i miasta naczelne miejsce przypadło rezydencji, wydzielonej niegdyś fortyfikacjami bastejowymi i panującej nad miastem „jak głowa nad częściami ciała”. Na pałac została skierowana główna arteria o kierunku wsch. -zach. ( dzisiejsza ul. Grodzka), biegnąca przez środek miasta i Rynku Wielkiego. W kierunku pałacu biegną też wszystkie inne ulice wzdłużne. Skierowane na płn. – płd. arterie  poprzeczne akcentują dwa odmienne centra miasta. Porzeczny długi plac przed rezydencją (obecna ul. Akademicka) koncentrował życie duchowieństwa i dworu. Równoważne ramiona na przyległych krańcach placu tworzyły Akademia i kolegiata, powiązane ze sobą organizacyjnie. Na drugą oś poprzeczną ( obecne ul. Solna i Moranda – dawniej Wodna) zostały „nałożone”  trzy kwadratowe rynki otoczone podcieniami: środkowy Rynek Wielki, pn. Rynek Solny i pd. Rynek Wodny. Tu skupiało się życie mieszczańskie i handlowo – rzemieślnicze. Gmach ratusza został usytuowany nie na środku Rynku Wielkiego, ale z boku, w pierzei pn., aby nie stanowić konkurencji dla pałacu. Układ ulic jest prosty, szachownicowy. Na regularnych parcelach powstała harmonijna zabudowa, początkowo drewniana a od końca XVI w. stopniowo zamieniana na murowaną. Rynki zostały otoczone domami podcieniowymi na wzór miast włoskich, ale wysokie attyki wieńczące fasady nadawały im specyficzne polskie piętno. Domy podcieniowe znalazły się także na ulicach biegnących ku pałacowi wzdłuż pierzei Rynku Wielkiego. Sprawa jednorodnej zabudowy murowanej była regulowana specjalnymi edyktami wydawanymi przez fundatora i jego następców w XVII i XVIII w.

Miasto otoczono potężnymi fortyfikacjami bastionowymi systemu nowowłoskiego, projektowanymi i budowanymi przez Moranda od 1584 r., ukończonymi przez inżyniera Andrea dell’Aqua w 1619 r. Nieregularny kształt pięcioboczny był podyktowany konfiguracją terenu. Do miasta prowadziły 3 bramy: od pn. Lubelska, od pd. Szczebrzeska, od wschodu Lwowska. Początkowo w pobliżu Bramy Lubelskiej i pałacu usytuowano arsenał. Od pd. i zach. miasto chronione było zalewem utworzonym przez wody Łabuńki i Topornicy spiętrzone systemem tam i grobli. Rozplanowane równocześnie z miastem przedmieścia rozciągnęły się na pn. wzdłuż traktu lubelskiego, na płd. – wsch. wzdłuż traktu lwowskiego.

Początkowo fundator  przewidywał budowę tylko jednej świątyni, rzymskokatolickiej kolegiaty, ale niebawem, od 1585 r. pozwolił na osiedlanie się innowiercom i budowę nowych świątyń, które zostały usytuowane we wschodniej części miasta ( kościół ormiański, kościół grecki, bożnica). Świątynie te, początkowo drewniane, w I poł. XVII w. wymienione zostały na budynki murowane, o oryginalnych kształtach, zapewne według projektu Jana Jaroszewicza i Jana Wolffa. W XVII w., w dobie zwycięskiej kontrreformacji i baroku przybyło kilka kościołów klasztornych. Najpierw okazały kościół Franciszkanów, następnie skromniejszy Bonifratrów, Reformatów, Klarysek, projektowane przeważnie przez inżyniera Jana Michała Linka. W połowie XVIII w. wzniesiono dzwonnicę przy kolegiacie – nowy akcent w panoramie miasta. Zmienił się także kształt rezydencji ordynatów, pozbawiony teraz fortyfikacji bastejowej. W miejsce attyk pojawiły się na wielu budowlach późnobarokowe dachy mansardowe.

Miasto Jana Zamoyskiego i Moranda, wzbogacone w XVII i XVIII w. wieloma dziełami Jaroszewicza, Wolffa, Linka, Kawe doznało gruntownej przemiany w czasach Królestwa Kongresowego w związku ze zmiana charakteru – z miasta prywatnego na państwową twierdzę. Uległy modernizacji fortyfikacje  według projektów opracowanych pod kierunkiem gen. Jana Ch. Mallet – Malletskiego. Stare bramy miejskie w nowym układzie zastąpiono nowymi, nieco inaczej usytuowanymi. Architektura forteczna, oparta na  wzorach francuskiej szkoły Duranda, była nowym wartościowym elementem, podobnie jak zabudowa miejska, regulowana przepisami budowlanymi z czasów Królestwa Kongresowego. Dużą szkodę natomiast przyniosło adoptowanie na koszary, więzienia i magazyny wielu budowli, łącznie z kościołami pozakonnymi.  Wiele obiektów uległo rozbiórce ( klasztor Reformatów i Bazylianów, kościół ormiański); inne przebudowano, pozbawiając je dawnej urody ( pałac, gmach Akademii, ratusz). W połowie XIX w. prawie wszystkie kamienice utraciły koronkowe attyki. Prace konserwatorskie przeprowadzone w dwudziestoleciu międzywojennym zapoczątkowały przywrócenie pierwotnych kształtów wielu budowlom. Decyzją lubelskiego konserwatora zabytków 3 lipca 1936 r. renesansowy zespół miejski uznany został za zabytek i tym samym objęty ścisłą ochroną konserwatorską. Zaawansowane prace przerwała II wojna światowa. Tragiczna dla mieszkańców Ziemi Zamojskiej, nie wyrządziła większych szkód budowlom zabytkowego Zamościa. Pierwsze prace remontowe rozpoczęto już w 1945 r., a prace konserwatorskie na szeroka skalę prowadzono w latach 1954 – 1957 i od 1963 r. W 1974 r. Rada Ministrów podjęła uchwałę w sprawie odnowienia Starego Miasta, przyznając jednocześnie na ten cel znaczne środki finansowe. Dzięki tamtym przedsięwzięciom Stare Miasto zostało znacząco odrestaurowane.
(Źródło: Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995).