Roztocze Zachodnie - Turobin

Charakterystyka ogólna

Turobin – wieś w powiecie biłgorajskim , siedziba gminy, dawne miasto. Leży  nad rzeką Por na Padole Zamojskim na skraju płn. Roztocza Zachodniego. Gmina Turobin jest najbardziej wysuniętą na północ gminą pow. biłgorajskiego, położoną na ważnym szlaku komunikacyjnym z Lublina przez Biłgoraj do Przemyśla. Miejscowość oddalona jest od Biłgoraja o ok. 40 km i o ok. 60 km od Lublina.

Herbem miejscowości jest Łódź na czerwonym polu ( herb Łodzia). Według tradycji wieś istniała już w XI w. Najstarsza wzmianka o niej pochodzi z 1388 r. i znajduje się w akcie nadania przez króla Władysława Jagiełłę włości turobińskiej Dymitrowi z Goraja. Na początku XV w. wieś przeszła we władanie Szamotulskich. W 1420 r. Turobin otrzymał od króla Władysława Jagiełły (staraniem Dobrogosta z Szamotuł) prawa miejskie oparte na prawie magdeburskim. W 1430 r. powstał pierwszy kościół Wszystkich Świętych. W 1510 r. nowi właściciele, Świdowie, odnowili przywilej lokacyjny miasta, gdyż poprzedni spalił się podczas najazdu Tatarów w 1509 r. Kolejnymi właścicielami Turobina byli Górkowie, według tradycji to oni zbudowali zamek ( nie zachował się). Około 1530 r., z fundacji Łukasza Górki, wzniesiony został murowany kościół św. Dominika ( istnieje do dziś). W 1574 r. Górkowie zamienili kościół na zbór luterański, później kalwiński. To samo uczynili z innymi kościołami w swoich dobrach, wypędzając z nich księży katolickich. W latach 1581 – 1588 odbyło się tu 12 protestanckich synodów dystryktowych. Działała także szkoła kalwińska. Po nabyciu włości turobińskiej przez Jana Zamoyskiego w 1595 r., przywrócono świątynię katolikom. W 1648 r. na Turobin napadli Kozacy, a w 1656 r. – Szwedzi. W 1859 r. wielki pożar strawił większość drewnianych budynków. W 1869 r. Turobin utracił prawa miejskie. W Ordynacji Zamojskiej miasto pozostawało do XIX w.

Z Turobina pochodził prawnik, profesor i rektor Akademii Krakowskiej – Jan z Turobina ( zm. 1575 r.). W latach 1788 – 1790 był tu proboszczem ks. Stanisław Staszic.

W Turobinie działa Stowarzyszenie Turobińszczyzna, które czyni starania o uznanie za nieważne carskich decyzji, w wyniku których Turobin i inne miasta wschodniej Polski  utraciły po powstaniu styczniowym prawa miejskie.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

Ta ruchliwa ale uboga osada,  w której lokalny handel i rzemiosło były zdominowane przez Żydów, stała się siedzibą gminy w powiecie krasnostawskim woj. lubelskiego. W 1908 roku w Turobinie żyło 2 700 Żydów, stanowiąc 52% ogółu mieszkańców. 17 września 1939 r. Turobin został zajęty przez Niemców.
(Źródło: Strona internetowa Gminy Turobin  http://www.turobin.pl ).

Na początku niemieckiej okupacji Turobin stał się punktem koncentracji Żydów z różnych rejonów kraju. W 1939 r. przesiedlono tu około 1250 Żydów z Łodzi, Koła, Konina i Słupska, w 1940 r. ok. 500 Żydów z Lublina, zaś w 1942 r. kilkuset wysiedlonych z okolicznych wsi i miasteczek. Zimą 1942 r. przebywało tu ok. 4000 - 5000 Żydów. W Turobinie, w przeciwieństwie do innych ośrodków, nie istniało wydzielonego getto. Przesiedloną tu ludność żydowską zakwaterowano w budynkach przy rynku, a także w budynkach gminnych, m.in. w synagodze. W kwietniu 1942 r. Niemcy zamordowali ok. 100 Żydów. W maju, niemal 3000 osób z getta przepędzono do Krasnegostawu, skąd przewieziono ich do obozu Zagłady w Sobiborze. Ostateczna likwidacja getta w Turobinie miała miejsce w październiku 1942 r. Część osób, głównie starych i chorych zamordowano na miejscu. Pozostałych przepędzono do Izbicy, skąd część została przewieziona do obozu pracy Trawnikach, a wszyscy niezdolni do pracy trafili do obozu zagłady w Bełżcu. Obraz Turobina jako sztetł pojawia się w twórczości Isaaca B. Singera w opowiadaniu „Żonobójca”.
(Źródło: Zętar Joanna.Strona internetowa Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”  w Lublinie  http://teatrnn.pl  ).