Roztocze Zachodnie - Szczebrzeszyn

Charakterystyka ogólna

Położenie

Miasteczko położone na skraju Roztocza Zachodniego- malowniczego piekiełka Szczebrzeszyńskiego   i doliny Wieprza. Jest najstarszym miastem powiatu - niegdyś siedziba Włości Szczebrzeszyńskiej, znane z konfederacji zawartej w 1672 r. w obronie hetmana Jana Sobieskiego. Urozmaicona rzeźba terenu, dolina rzeki Wieprz, bogate w drzewostan obszary leśne, labirynt lessowych wąwozów zachęcają do pieszych wędrówek, a strome stoki do uprawiania narciarstwa.
(Źródło: Strona internetowa Powiatu Zamojskiego  http://www.powiatzamojski.pl).

Nazwa

Pochodzenie nazwy miasta Szczebrzeszyn nie jest jednoznaczne. Może wywodzić  od nazwy osobowej Szczebrzecha lub Szczebrzesza, bądź od wyrazu „szczebrzuszyć”, tzn. źle, niedbale coś robić. Niektórzy wiążą ją ze „szczebrzuchami”, czyli sprzętami potrzebnymi w gospodarstwie domowym, lub ze słowem „szczebrzeszysz” – kłamiesz. Herbem miasta jest „Korczak”.

Miasteczko znane jest z wiersza Jana Brzechwy: Wszak Szczebrzeszyn z tego słynie, że w nim zawsze chrząszcz brzmi w trzcinie. Trzciny w pobliskiej dolinie Wieprza masowo występowały jeszcze na początku XX w., a chrząszcz doczekał się w 2002 r. pomnika.

Początki

Co najmniej od XIII w. istniał tu gród przy szlaku handlowym wiodącym z Krakowa do Kijowa. Pierwszy zapis nazwy „Szczebresinum”  pochodzi z 1352 r. U stóp grodu istniało już wtedy miasto. Wówczas, podczas wojny z Litwą Kazimierz Wielki założył tu obóz. Nie był on jedynym władca Polski, który odwiedził te okolice. Wśród gości byli także Bolesław Chrobry, Bolesław Śmiały, Leszek Biały, królowa Jadwiga, Władysław Jagiełło, Stefan Batory, Jan III Sobieski i Michał Korybut Wiśniowiecki.  Prawo magdeburskie zostało nadane Szczebrzeszynowi prawdopodobnie w 1388 r. (choć podawane są także inne daty 1394 r., lub – jak sugeruje Jan Górak – stało się to jeszcze przed rokiem 1378). W każdym razie jest to jedyne miasto nie będące siedzibą powiatu  w tej części Polski, które utrzymało swoje prawa miejskie od momentu ich nadania aż do dziś, a także najstarsze miasto ( w polskim prawnym znaczeniu) na Roztoczu. Na przestrzeni dziejów Szczebrzeszyn miał wielu właścicieli. W 1377 r. (ale praktycznie dwa lata później), w okresie krótkiego panowania Węgrów na Rusi Czerwonej, król Ludwik Węgierski nadał miasto i okoliczne wsie Dymitrowi z Goraja. W 1394 r. (lub 1397 r.) powstał przy rynku drewniany kościół fundacji Dymitra. W 1398 r. erygowano parafię łacińską. Z 1410 r. pochodzi zapis o drewnianym klasztorze franciszkańskim wzniesionym na zboczu opadającym ku dolinie Wieprza. Około 1471 r. włość szczebrzeska przeszła na rzecz możnych rodów Tarnowskich, później Kmitów, Górków ( w 1555 r. zamienili oni przejściowo kościół parafialny w zbór kalwiński) i Czarnkowskich. Z 1584 r. pochodzą dane o synagodze. Mało znanym faktem z XVI w., świadczącym o znaczeniu Szczebrzeszyna, jest udział miejscowego proboszcza rzymskokatolickiego Walentego Herberta w soborze trydenckim (1545 – 1563). Był on posłem Królestwa Polskiego.

W 1593 r. tereny te nabył dla ordynacji Jan Zamoyski. Miasto rozwijało się szybko, choć zawsze w cieniu pobliskiego Zamościa. Ośrodkiem zabudowy stał się rynek o wymiarach 150 x 100 m, którego pierzeje zgodne są z kierunkami świata. Drogę tranzytową wyznaczono przez płd. – wsch. skraj rynku.

W latach 1610 – 1620 na miejscu drewnianego kościoła wzniesiono nową świątynię. Wybudowana w stylu tzw. renesansu lubelskiego dotrwała do dzisiejszych czasów, choć pożary i wielokrotne remonty doprowadziły do zatarcia oryginalnych cech. W latach 1620 – 1638 dotychczasowe zabudowania klasztoru franciszkańskiego zostały zastąpione nowymi, wzniesionymi z fundacji Tomasza i Katarzyny Zamoyskich. Dalsze lata XVII w. przyniosły wiele nieszczęść: 1648 r. – najazd kozacki, 1656 – potop szwedzki, 1672 – najazd Turków i Tatarów. Niespokojny był także wiek XVIII naznaczony wojnami i pożarami. Zniszczeniu uległy dawne mury obronne.

W 1811 r. do Szczebrzeszyna przeniesiona została zlikwidowana Akademia Zamojska, jednak tylko jako szkoła wojewódzka. Dla niej wzniesiono z wielkim rozmachem zespół budynków wraz tzw. okręgiem rekreacyjnym

(którego strukturę jednak nieco naruszono, prostując później ul. Zamojską). Na skarpie opadającej w stronę doliny Wieprza utworzono nawet ogród botaniczny obejmujący – jak to niegdyś pisano – 1500 plant, tyczący się pierwszych potrzeb i użytku, pokazując uczniom na zmysły  naturę i własności każdej rośliny, jej przeznaczenie użyteczne lub szkodliwe. Szkoła została zamknięta po upadku powstania listopadowego. Później tu była szkoła obwodowa, gimnazjum i realna szkoła agronomiczna.

Po I rozbiorze Polski okoliczne ziemie zostały przyłączone do Austrii, a potem do Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. W XIX w. Szczebrzeszyn był ważnym ośrodkiem patriotyzmu. W okresie powstania listopadowego utworzono tu pułk jazdy mjr. Antoniego Łukowskiego. Wyróżniało się tak że miejscowe gimnazjum. W 1846 r. wielu uczniów starszych klas skupionych było w tajnej organizacji przygotowującej do przyszłego powstania. Na szczebrzeszyńskim rynku zawisł nawet na szubienicy portret cara Mikołaja I. Za karę młodych ludzi uwięziono w warszawskiej cytadeli, kilku zesłano na Sybir. W 1852 r. uczniowie i nauczyciele rozkleili na ulicach odezwy wymierzone przeciwko carowi. Szkołę zamknięto, twórców odezwy zesłano. Gimnazjum w Szczebrzeszynie ponownie otwarto w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

Przełom wieków to czas bardzo ważnych inwestycji. W 1894 r. powstała cukrownia wybudowana przez Ordynację Zamojską w pobliskim Klemensowie, w 1916 r. zbudowano linię kolejową Bełżec – Szczebrzeszyn – Rejowiec.

Na przestrzeni wieków Szczebrzeszyn przybrał charakter miejscowości zamieszkiwanej w większości przez ludność pochodzenia żydowskiego. Później przyszedł burzliwy okres II wojny światowej. 13 IX 1939 r. miasto zajęli Niemcy, 27 IX Armia Czerwona. Władzę przejęli żydowscy i polscy komuniści, utworzono niechlubną „czerwoną milicję”. Jej funkcjonariusze tropili żołnierzy Wojska Polskiego i polskich policjantów i często oddawali ich potem w ręce NKWD.

8 października Szczebrzeszyn ponownie zajęli Niemcy. Na miejscowym kirkucie dokonywali oni masowych rozstrzeliwań Żydów. Pozostałych mieszkańców wysiedlono w ramach przygotowań do utworzenia w 1943 gminy niemieckiej.

W 1849 r. ochrzczony został w Szczebrzeszynie Feliks Paweł Kaczorowski, ojciec Emilii, matki Karola Wojtyły. Ze Szczebrzeszyna pochodzą także: żyjący w XVI w. Jissachar Ber syn Naftalego ha – Kohen (autor „Darów kapłaństwa” i „ Widzenia kapłana”), Wojciech Basaj (autor podręcznika gramatyki łacińskiej), Jan Siestrzyński (pionier fonetyki polskiej), Józef Brandt ( malarz batalista), Rafał Hadziewicz ( malarz ur. w Zamchu, do szkoły uczęszczał w Szczebrzeszynie), Zygmunt Klukowski (ur. w Odessie historyk regionu zamojskiego, autor  „Dziennika z lat okupacji”, ku czci jego pamięci postawiono pomnik w parku przy szkole), inż. Adam Kraczkiewicz (pracujący przy budowie Kanału Sueskiego) i Jankiel Grojser (żołnierz gen. Andersa, brał udział w bitwie pod Monte Cassino, wrócił później do Szczebrzeszyna, pochowano go na cmentarzu katolickim).
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).