Roztocze Zachodnie - Kraśnik

Zabytki

1. Kościół i klasztor kanoników regularnych. Kanonicy zostali sprowadzeni z Krakowa w 1468 r. przez Jana Tęczyńskiego i przebywali tu do kasaty klasztoru w 1864 r. Od tego czasu kościół znajduje się w rękach księży świeckich. Otoczony murem zespół klasztorny znajduje się na płn. – zach. od rynku. Tworzą go następujące budowle:

- Kościół parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Augustyna. Pierwszy (drewniany) kościół św. Pawła spłonął w poł. XV w. Już kilka lat później, przed 1469 r. staraniem tutejszego proboszcza ks. Jana Kalińskiego h. Topór rozpoczęto budowę nowej murowanej świątyni. Po wzniesieniu gotyckiego prezbiterium i zakrystii (zachowane do dziś) przekazano je w 1469 r. kanonikom regularnym, którzy wznieśli nawę. W latach 1527 – 1541 z inicjatywy Jana Gabriela Tęczyńskiego dokonano przebudowy świątyni w stylu gotycko – renesansowym. Podwyższono wtedy prezbiterium, przykrywając je nowym sklepieniem gotyckim i wieńcząc renesansowym szczytem. Nawę przykryto również nowym, gotyckim sklepieniem i zbudowano grobowe kaplice Tęczyńskich. Tradycja głosi, że przy budowie kościoła pracowali jeńcy tatarscy. Do dziś w portalu przy wejściu z kruchty widoczna jest kamienna głowa Tatara w turbanie. W 1609 r. wzniesiono kaplicę Bractwa Różańcowego. W 1657 r. kościół został zrabowany i częściowo spalony przez Szwedów – zawalił się szczyt nad nawą główną ( od zach.). Odbudowano go w stylu barokowym. W XVIII i XIX w. świątynia była trzykrotnie restaurowana po pożarach, a w 1825 r. obniżono dach.

We wnętrzu możemy obejrzeć ołtarze i nagrobki będące dziełami sztuki najwyższej klasy. Imponująco wygląda późnorenesansowy ołtarz główny (ok. 1620 – 1631). W nim dwa obrazy: Matki Bożej Kraśnickiej z Dzieciątkiem ( z I poł. XVII w.) i  - na zasuwie – Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (z II poł. XVIII w.). Po lewej stronie ołtarza późnorenesansowy nagrobek  Jana Baptysty Tęczyńskiego (zm. 1563) ufundowany ok. 1605 przez Jana Zamoyskiego dla uczczenia pamięci zmarłego i jego narzeczonej królewny szwedzkiej Cecylii  Wazówny. Jan Baptysta, bawiąc jako poseł w Sztokholmie, poznał Cecylię i uzyskał zezwolenie na ślub od jej brata i króla Eryka XIV. Gdy wracał do kraju, został pojmany przez Duńczyków i zmarł w niewoli w Kopenhadze. Jego zwłoki przywieziono do Kraśnika. Prezbiterium zdobią tez przepiękne, renesansowe stalle z pierwszej ćw. XVII w. W kościele znajduje się dziewięć ołtarzy bocznych. W prezbiterium dwa ołtarze rokokowe (II poł. XVIII w.). W lewym obraz św. Michała Archanioła, a w prawym obraz Matki Bożej (XVII w.). Całości dopełnia renesansowy nagrobek Andrzeja Kośli (zm. 1589), wychowawcy Aleksandra i Szymona Olelkiewiczów – Słuckich, oraz murowany marmurowy ołtarz upamiętniający tysiąclecie Chrztu Polski.

Po obu stronach kościoła znajdują się cztery kaplice: Matki Bożej Nieustającej Pomocy (dawniej Bractwa Różańcowego), dobudowana do nawy płd. w 1609 r. z ołtarzem wczesnobarokowym sprzed 1631 r., dwie kaplice grobowe Tęczyńskich usytuowane po dwóch stronach chóru muzycznego (ok. 1540), z renesansowymi nagrobkami Stanisława Gabriela Tęczyńskiego (zm. 1550) i Jana Gabriela Tęczyńskiego (zm. 1553) oraz późnobarokowymi ołtarzami (II poł. XVIII w.) – od płn. św. Tekli i od płd. Wniebowstąpienia Pańskiego; oraz kaplica Chrystusa Ukrzyżowanego  powstała w XIX w. przez wydzielenie części skarbca, z ołtarzem późnobarokowym z pocz. XIX w.

Ozdobą kościoła jest również polichromia, kilkakrotnie przemalowywana i restaurowana, malowana od XVII w. We wnętrzu znajdują się także trzy duże obrazy, pochodzące z warsztatu Tomasza Dolabelli, upamiętniające zwycięstwo świata chrześcijańskiego nad Turkami w bitwie pod Lepanto w 1571 r. Warto zwrócić uwagę na cztery późnobarokowe, intarsjowane konfesjonały i ławki z XVIII w. oraz renesansową ambonę, do której wejście prowadzi przez kamienny portal z 1541 r.

Parafia rzymsko-katolicka p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny jako beneficjent pozyskała blisko 6 mln zł unijnej dotacji w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007 - 2013 na prace konserwatorskie, restauratorskie i budowlane wraz z zagospodarowaniem terenu i elementów adaptacji obiektu na cele turystki kulturowej. Wartość całej inwestycji to blisko 8,5 mln zł. Również miejski samorząd wspiera finansowo prace prowadzone w Sanktuarium Maryjnym w Kraśniku.

- Klasztor budowany w trzech etapach: na przełomie XV i XVI w., w I poł. XVII w. i ok. 1737 r. Jest to budowla barokowa z fragmentami gotyckimi i renesansowymi, założona na rzucie litery L, usytuowana na płn. – wsch. od kościoła i połączona z nim murowanym łącznikiem. W latach 1907 -1917 dobudowano wieżę zegarową.

- Dzwonnica usytuowana na osi kościoła i włączona w obwód muru otaczającego klasztor. Wzniesiona przed 1682 r. Na niej dzwony z 1758 r. i 1845 r.

- Kaplica św. Jacka, klasycystyczna, zbudowana w końcu XVIII w. na planie trójkąta.

- Mur otaczający klasztor wzniesiony w I poł. XVII w. z bramą wjazdową od wschodu. Przy murze od strony wewnętrznej (wsch.) znajdują się dawne zabudowania gospodarcze, a od płn. nowy budynek szkolny.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

2. Dawny kościół szpitalny św. Ducha, obecnie rektoralny. Pierwotny kościół drewniany, wraz ze szpitalem, ufundował w 1531 r. Jan Gabriel Tęczyński. Obecnie istniejący, murowany , barokowy, powstał w latach 1758 – 1761 z fundacji Klemensa Zamoyskiego, ówczesnego ordynata lub jego matki Teresy Zamoyskiej. Wnętrze ma jednolity rokokowy wystrój z czasów budowy świątyni. Przy kościele pomnik na grobie ks. Stanisława Zielińskiego, kapelana NSZ, zastrzelonego 10 III 1945 r. przez UB. Obok kościoła drewniany szpital dla ubogich z XVIII w.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

Dwie synagogi (przy ul. Bożniczej) wzniesione w XVII w. Położone obok siebie przy dawnej ul. Żydowskiej, zdewastowane w czasie okupacji niemieckiej, a po 1945 r. przerobione na magazyny. Pierwsza barokowa, na rzucie zbliżonym do kwadratu, z drewnianym, pozornym sklepieniem kolebkowym i polichromia z XIX – XX w. Druga, na rzucie prostokąta, z zachowaną bimą i niszą na rodały w ścianie wsch.

Synagogi w Kraśniku zostały niedawno częściowo odremontowane przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

4. Wzgórze zamkowe niegdyś otoczone mokradłami i stawami. Jest ono położone na płn. – zach. od rynku (przy ul. Festiwalowej, za amfiteatrem). Od wzgórza kościelnego oddziela je głęboki parów. Z zamku, którego plan zbliżony jest do kwadratu, nie zachowało się wiele. Na powierzchni wzgórza nie widać już nic, natomiast jego wnętrze kryje fundamenty. Z trzech stron zachowały się jeszcze zarysy fos.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

5. Pomniki i tablice. Na terenie klasztornym zobaczyć można pomniki: powstańców z 1863 r., ofiar II wojny światowej i poległych żołnierzy 24. Pułku Ułanów. Na ścianie byłego gimnazjum (dziś muzeum) – tablica Wacława Piotrowskiego „Cichego”, kapitana Narodowych Sił Zbrojnych, dowódcy oddziału partyzanckiego. Na Placu Wolności Pomnik bohaterom 1920 roku. Na budynku byłego Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (ul. Kościuszki 26) tablica ku czci torturowanych i mordowanych tu żołnierzy AK, NSZ, WiN i BCh. Przy stacji kolejowej pomnik z 1971 r. pamięci kolejarzy pomordowanych i poległych w latach 1939 – 1945 w walce z faszyzmem hitlerowskim.

Warto także wspomnieć o przebiegających pod niektórymi ulicami tajemniczych lochach, które do tej pory nie zostały jednak kompleksowo zbadane.

(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

6. Rynek zbudowany w układzie czworobocznym z częściowo zachowaną zabudową sięgającą XIX w.
(Źródło: Strona internetowa Miasta Kraśnik http://www.krasnik.pl ).

Zabytki w Gminie Szastarka

Do najcenniejszych zabytków na terenie Gminy Szastarka należy kościół p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Andrzeja Ap. W Blinowie zbudowany w latach 1871 - 99 dzięki ofiarom parafian i fundacji ordynata Maurycego Zamoyskiego. Druga zabytkową świątynią jest kościół w Polichnie zbudowany w latach 1926 – 31. Zawiera malarską perełkę- obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVII w. Najliczniej reprezentowaną grupę zabytków stanowią domy i zabudowania gospodarcze z końca XIX i pierwszej połowy XX wieku, obecnie w każdej miejscowości gminnej. Jest ich blisko czterdzieści. Listę zabytków uzupełniają ludowe krzyże i kapliczki w liczbie ok. 50. Najstarsze z nich to krzyż fundacji W. Rutyny z 1914 r. w Polichnie, drewniana kapliczka z figurą ś w. Jana Chrzciciela w Szastarce z przełomu XIX i XX wieku. Zabytkiem techniki są częściowo zalane betonowe zbiorniki na paliwo lotnicze znajdujące się w pobliżu linii kolejowej.
(Źródło: Strona internetowa Gminy Szastarka  http://www.gminaszastarka.pl ).