Roztocze Zachodnie - Janów Lubelski

Ogólna charakterystyka

Janów  lubelski - usytuowany jest we wschodniej polsce, w południowo-zachodniej części województwa lubelskiego w powiecie janowskim. Miasto jest ważnym węzłem komunikacyjnym, leżącym na skrzyżowaniu dróg wiodących do granic polski - z ukrainą w zosinie (130 km) i hrebennem (120 km) oraz ze słowacją w barwinku (200 km). Janów lubelski usytuowany jest przy drodze krajowej nr 19, która w przyszłości ma stać się drogą ekspresową stanowiącą główny szlak komunikacyjny wschodniej polski (północ-południe), a w ramach europy łączący st. Petersburg z budapesztem. Najbliższe stacje kolejowe przeładunkowe znajdują się w zaklikowie i szastarce, a dla ruchu pasażerskiego w polichnie.

Miasto i gmina położone są malowniczo pomiędzy rozległymi przestrzeniami Lasów Janowskich i wzniesieniami Roztocza. Teren, na którym ulokowany jest Janów Lubelski  znajduje się w zasięgu dwóch mezoregionów: Roztocza Zachodniego (około 15% powierzchni) i Równiny Biłgorajskiej (ok. 85% powierzchni). Pod względem geologicznym Janów Lubelski  rozciąga się na pograniczu dwóch dużych jednostek tektonicznych, a mianowicie: Zapadliska Podkarpackiego i Wyżyny Małopolskiej. Obszar gminy wznosi się od 175 m n.p.m. w dolinie rzeki Bukowej (we wsi Łążek Ordynacki) do 260 m n.p.m. na północno-wschodnich krańcach gminy (we wsi Biała II).

Deniwelacja względna wynosi więc około 85 m. Położenie miasta na granicy dwóch regionów fizjograficznych decyduje o atrakcyjności krajobrazowej tego terenu, o różnorodności szaty roślinnej i bogactwie świata zwierząt. Łagodne wzgórza Wyżyny Lubelskiej z nakładającym się na nie pasmem Roztocza Zachodniego zbudowane są na podłożu wapiennym. Na skutek zjawisk erozyjnych w części roztoczańskiej wykształciła się sieć malowniczych jarów i wąwozów z zachowanymi fragmentami naturalnych lasów. Jednak dominuje tu krajobraz rolniczy, o urozmaiconej rzeźbie z rozległymi widokami z wyniesień sięgających ponad 200 m n.p.m. Zupełnie inny widok przedstawia płaska, niemal w całości pokryta lasem Równina Biłgorajska, która jest fragmentem Kotliny Sandomierskiej. Znajdujące się tutaj Lasy Janowskie są kompleksem leśnym o rozległości prawie już niespotykanej w Europie.

Historia

Południowo-zachodnie krańce województwa lubelskiego w ostatniej ćwierci XVI wieku należały do najsłabiej zurbanizowanych terenów Małopolski. Potężny masyw  leśny tworzący Puszczę Sandomierską, a w jej ramach w części północno-wschodniej i Lasy Janowskie, zalegający obszar nad Sanem i częściowo na Równinie Biłgorajskiej oraz liczne bagna na tym terenie utrudniały osiedlanie i zagospodarowywanie ziem. Sytuacja zaczyna się powoli zmieniać na korzyść już pod koniec XVI w., a wiąże się to z rozwojem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej Rzeczypospolitej. Czynnikiem przyspieszającym to zjawisko było wzmożone zapotrzebowanie na zboże, którego nadwyżki można było łatwo transportować do Gdańska za pomocą spławnych rzek. Ogromne zapotrzebowanie w tym okresie było również na wyroby i towary leśne. Wyrazem tego zapotrzebowania jest kierunek rozwoju osadnictwa w Puszczy Sandomierskiej. W XIV-XVI w. osadnictwo w Puszczy "szło" głównie w kierunku południowym Niziny Sandomierskiej. Były tu lepsze gleby, znaczniejsze wzniesienia nad poziom mokradeł i wód zaskórnych oraz skład tej części puszczy, który dzięki licznym drzewom liściastym oraz bujnemu podszyciu umożliwiał zakładanie barci, wypas bydła i ułatwiał karczowanie pól pod uprawę roli. W XVII w. natomiast kolonizacja puszczy wiąże się ściśle z gospodarką leśną, ze spławianiem drzewa, wypalaniem węgla, rudy darniowej, z paleniem potażu i mazi, z zapotrzebowaniem na miód i wosk.

Wycinanie lasów ułatwiało wprowadzenie uprawy roli oraz zakładanie nowych osad obok tych starych jak np. Biała, Dzwola, o których pierwsze wzmianki w źródłach pisanych pojawiają się w 1245 r., czy Kocudza (1377 r.) lub Godziszów (1451 r.). Ważnym czynnikiem lokacji miasta Janowa była chęć stworzenia centrum dla okolicznych dóbr Ordynacji Zamojskiej. Obok wymienionych tu czynników do powstania miasta na tym terenie przyczynił się również rozwój handlu i związane z jego funkcjonowaniem drogi. Przez wieś Biała przechodził trakt z Turobina do Goraja i do Zawichostu nad Wisłą, a już w połowie XVII wieku kupcy udający się z Zamościa do Sandomierza korzystali z drogi przez Szczebrzeszyn, Kocudzę, Janów i Zaklików. Prawdopodobnie powyższe czynniki złożyły się na decyzję Katarzyny z Ostrogskich Zamoyskiej, aby na tym terenie założyć miasto.

Początki miasta Biała

Początki miasta Biała ( tak się początkowo nazywał Janów) są dobrze znane dzięki treści przywileju lokacyjnego, którego kopia dochowała się do naszych czasów. Przywilej lokacyjny został wystawiony przez kancelarię króla Władysława IV w Warszawie 21 lipca 1640 r. Miasteczko otrzymało miejskie prawo magdeburskie. Wraz z otrzymaniem prawa miejskiego, miasto zostało obdarowane herbem wyobrażającym Najświętszą Pannę Maryję. Miasto dostało przywilej organizowania 8 jarmarków w roku oraz targów tygodniowych w poniedziałki. Janów lokowano na gruntach wsi Biała. Pod przyszłe miasto wybrano teren na południowy zachód od wsi Biała, na lewym brzegu rzeki o tej samej nazwie (Biała). W związku z tym miasto uzyskało taką samą nazwę jak wieś, na gruntach której było lokowane. Pod budowę miasta wybrano teren leżący na granicy dwóch odmiennych krain geograficznych: Wyżyny Lubelskiej i Kotliny Sandomierskiej. Nowo powstałe miasto nie cechowały bynajmniej spokój i pokora. Świadczą o tym zachowane 6 "Artykułów" przeznaczone dla Janowa z 25 sierpnia 1642 r. wydane z racji zatargów między mieszkańcami tego miasta i chłopami z Białej. Fundatorka miasta, Katarzyna z Ostrogskich Zamoyska, w trosce o swoje miasto, o jego rozwój i bezpieczeństwo obywateli, powierza swoim pełnomocnikom - "komisarzom" opracowanie "artykułów" na wszelkie przestępstwa i przewinienia dokonywane w mieście Janowie. Z powyższymi "Artykułami" wiąże się jeszcze inne bardzo ważne zagadnienie, a mianowicie zmiana nazwy miasta Biała na nazwę Janów. W tym dokumencie po raz pierwszy została użyta nowa nazwa. Nazwa miasta "Janów" jest odimienna od słowa "Jan". Zapewne w ten sposób Katarzyna w związku z urodzeniem syna ( Jana „Sobiepana” – przyp. J.G.) w 1627 roku chciała uczcić to wydarzenie poprzez utworzenie nazwy miasta od imienia nadanego swemu synowi, bądź była to nazwa na cześć pierwszego ordynata - Jana.

Miasto Janów

Miasto Janów od początku swego istnienia stanowiło własność prywatną Ordynacji Zamojskiej i jako takie zmieniało właścicieli wraz z każdorazowo zmieniającym się ordynatem. W przeglądzie właścicieli miasta nie sposób nie wspomnieć twórcy Ordynacji i pierwszego ordynata - Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego.  Jego rola dla Janowa wydaje się tym większa, że to właśnie Jan Zamoyski w roku 1595 wszedł w posiadanie dóbr gorajskich, a w ich ramach i wsi Biała. Jednakże dopiero o Katarzynie Ostrogskiej, fundatorce miasta, można mówić jako o rzeczywistej właścicielce Janowa. Pochodziła ona ze znamienitego rodu książąt Ostrogskich, który zaliczał się do najstarszych i najznaczniejszych w Rzeczypospolitej. Ojciec Katarzyny, Aleksander, wojewoda wołyński, pozostawił po sobie olbrzymią fortunę, którą miały odziedziczyć trzy jego córki: Zofia, Katarzyna i Anna Alojza. Jedną z tych posażnych panien - Katarzyną zainteresował się jedyny syn Jana Zamoyskiego, Tomasz.

1 marca 1620 r. w kościele jezuitów w Jarosławiu odbył się ślub Katarzyny z Tomaszem. Małżeństwo trwało do 8 stycznia 1638 r., gdyż wtedy zmarł w wieku 44 lat Tomasz Zamoyski, drugi ordynat. Po jego śmierci Katarzyna nie wyszła już za mąż. Zmarła jesienią 1642 r. Pozostawiła troje potomstwa - dwie córki i jednego syna. Z córek starsza, Gryzelda Konstancja wyszła za mąż za księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, druga - Joanna Barbara poślubiła Aleksandra Koniecpolskiego, wojewodę sandomierskiego oraz syn - Jan "Sobiepan" Zamoyski ożenił się z Marią Kazimierą d`Arquien, późniejszą żoną króla Jana III Sobieskiego. Po śmierci Katarzyny Ordynację objął jej jedyny syn Jan. W 1648 r. Janów został zniszczony przez wojska Chmielnickiego. Cztery lata później mieszkańców przerzedziła zaraza. Dla podniesienia Janowa ze zniszczeń ordynat Jan Sobiepan Zamoyski zezwolił w 1652 r. na osiedlenie się w mieście Żydów i uprawianie przez nich rzemiosła. W 1660 r. do Janowa zostali sprowadzeni dominikanie, obejmując ufundowany przez ordynację kościół i klasztor. Przed 1661 r. powstał kahał żydowski (gmina wyznaniowa). Bezpotomna śmierć trzeciego ordynata w 1665 r. zakończyła ród wielkiego hetmana i stała się powodem zatargów rodzinnych. Dopiero uchwała sejmowa z 1674 r. oraz wystąpienie całej szlachty lubelskiej rozstrzygnęło sprawę sukcesji na korzyść przedstawiciela młodszej linii Zamoyskich, Marcina, podstolego lwowskiego. Przejęcie Ordynacji przez Marcina było również korzystne i dla Janowa. Potwierdzają to zachowane dokumenty wystawione przez Marcina, w których oznaczył granice miejskie, ustalił wysokość podatków. Pozwolił mieszczanom propinować ( produkować i sprzedawać) gorzałkę, piwo i miód. W II połowie XVII wieku Janów liczył ok. tysiąc mieszkańców. W połowie XVIII wieku był niszczony trzykrotnymi pożarami (1740, 1753, 1754). Szczególnie ten ostatni wyrządził duże szkody - sama tylko społeczność żydowska straciła w pożodze 60 domostw oraz budynki kahału (m.in. synagogę).

XVII wiek

W II połowie XVIII wieku w mieście mieszkało już ponad dwa tysiące osób. Mieszczanie parali się rzemiosłem, handlem i rolnictwem. Istniało 11 cechów (rzeźnicki, kowalski, krawiecki, sukiennicki, tkacki, garncarski, szewski, bednarski, kołodziejski, kuśnierski, piekarski). W trakcie pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku Janów przypadł Austrii. W 1776 roku na skutek układu między Austrią a Rzeczpospolitą miasto z powrotem wróciło w granice Polski. Na mocy traktatu rozbiorowego z 1795 r. Janów znowu dostał się pod panowanie austriackie. Z chwilą wkroczenia wojsk austriackich na mieszkańców Janowa spadły represje, ponieważ podczas Insurekcji ordynacja narzuciła na nich obowiązek dostarczania sukna na potrzeby wojskowe. Niedługo po tym wydarzeniu mieszkańcy przeżyli ponowną klęskę, bowiem w 1804 r. nawiedził Janów ogromny pożar. Ogień strawił 71 zabudowań. Mimo pomocy ordynacji część pogorzelców opuściła miasto. Na początku XIX wieku ordynacja sprowadziła kilkudziesięciu sukienników ze Śląska i Niemiec, których osadzono na Błoniach budując dla nich osadę Sukiennia. W związku z tym nastąpił szybki rozwój tej gałęzi przemysłu. Niestety był on krótkotrwały, ponieważ po Powstaniu Listopadowym zamknięto granicę celną z Rosją. Pisząc o Janowie należy wspomnieć o bardzo istotnym wydarzeniu, które wysunęło miasto na czołowe miejsce spośród 16 miast leżących w obwodzie zamojskim.

Miasto obwodowe

Po utworzeniu Królestwa Polskiego, należał Janów do obwodu zamojskiego, który wówczas obejmował przeważnie dobra Ordynacji Zamojskiej z obecnymi powiatami : zamojskim, biłgorajskim, zachodnią częścią tomaszowskiego i janowskim, zwanym kraśnickim. Centrum obwodu oraz siedzibą władz administracyjnych i sądowych był Zamość. Kiedy rządy w Królestwie objął Wielki Ks. Konstanty, zażądał od ordynacji, aby twierdza Zamość została oddana wyłącznie na użytek wojska i urządzenie tam karnych zakładów. W związku z tym należało usunąć z niego cały urząd obwodowy, Sąd, Policję oraz więzienie karne. Ordynacja zaproponowała Janów na nowe miasto obwodowe, który leżał mniej więcej w środku obwodu. Władze zaakceptowały projekt i od 1817 roku zaczęto przenosić urzędy do Janowa. Dzięki tej przeprowadzce, trwającej w praktyce do 1827 r., powstały zabudowania Nowego Miasta, gdzie ulokowano budynki administracyjne i mieszkalne. Na terenie nowego rynku wzniesiono pomnik ku czci T. Kościuszki (1818 r.) oraz założono park miejski ( ok. 1820 r.), jeden z pierwszych w Królestwie Polskim.

W 1834 r. Janów podzielono na trzy części: Stare Miasto, Nowe Miasto i Przedmieście Zaolszynie. W 1841 r. dla stacjonującego wojska rosyjskiego postawiono cerkiew pułkową. W połowie XIX wieku przeprowadzono brukowanie głównych ulic i rynku, regulację rzeki, powstała gontarnia i cegielnia. Liczba ludności ustabilizowała się na poziomie ok. 3,5 tysiąca. W 1860 r. w mieście były 2 hotele, 4 domy zajezdne, apteka, 12 szynków oraz szkoła elementarna. Po okresie upadku odrodziło się sukiennictwo, działały dwie fabryki sukna. W 1863 roku było w Janowie 72 sukienników.

Po powstaniu styczniowym spadły na Janów jak i na inne miasta Królestwa poważne sankcje. Wielu mieszkańców miasta i okolic za walkę w oddziałach powstańczych zostało zesłanych na Sybir. Konsekwencje ponieśli także i Ojcowie Dominikanie. Wojska carskie zajęły budynki klasztorne i nastąpiła kasata zakonu. Po reformie administracyjnej Janów został siedzibą powiatu w 1867 r. Począwszy od II połowy XIX wieku miasto zaczęło się stopniowo rozwijać - powstała fabryka zapałek, garbarnia, założono szpital. W 1880 r. w wyniku pożaru spłonęło 100 budynków. Na początku XX w. liczba mieszkańców sięgnęła ok. 8 tysięcy.

Okres wojny i okupacji

Podczas I wojny światowej przez Janów trzykrotnie przetoczył się front. W okolicach miasta miały miejsce ciężkie walki. W 1922 roku w pożarze spłonęło połowę miasta - 823 budynki. Od 1925 roku nastąpił szybki rozwój : wybrukowano nowe ulice, zbudowano 7 mostów, zakończono budowę gimnazjum, przeprowadzono elektryczność na ulicach, w szkołach i urzędach. W 1934 roku w mieście była elektrownia, 2 tartaki, młyn, browar, 2 drukarnie, 2 olejarnie i rzeźnia. Rzemiosłem zajmowało się 339 osób. Działał szpital, przytułek dla starców, spośród stowarzyszeń i organizacji: Związek Strzelecki, Towarzystwo Dramatyczne, Towarzystwo Śpiewacze Echo, Klub Inteligencji oraz kilka

bibliotek. Okres okupacji był dla Janowa i jego mieszkańców tragicznym doświadczeniem. We wrześniu 1939 r. w wyniku trzykrotnych bombardowań, zginęło ok. 350 osób, a 85 % miasta uległo spaleniu. Przejawami terroru były masowe aresztowania w latach 1940-1941 oraz masowe egzekucje ludności żydowskiej. W 1940 r. okupanci uruchomili karny obóz pracy, istniejący do 1943 r. 26 lipca 1944 roku Janów został zajęty przez wojska radzieckie z udziałem oddziałów AL.

Lata powojenne

W kwietniu 1945 r. oddziały AK uwolniły więzione w Janowie przez UB, uczestniczki powstania warszawskiego. Janów wyszedł z wojny ogromnie zniszczony. Liczba ludności spadła o prawie połowę. W 1956 r. Janów został ponownie siedzibą powiatu. Stopniowy rozwój miasta zaczął się dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych. Uruchomiono wiele zakładów: Fabrykę Maszyn, zakład odzieżowy Gracja, Zakład Produkcji Leśnej Las itp. Stworzenie miejsc pracy spowodowało gwałtowny wzrost liczby mieszkańców oraz rozwój przestrzenny miasta (osiedla Centrum, Wschód, Rozwój, Południe, Zaolszynie). Uruchomiono nowy szpital, żłobek, dwa przedszkola, stadion, nową pocztę. W 1996 r. erygowano drugą parafię: św. Jadwigi. W wyniku nowego podziału administracyjnego w 1975 r. Janów Lubelski znalazł się w granicach województwa tarnobrzeskiego. W 1999 r. Janów znów powrócił do województwa lubelskiego i ponownie został siedzibą powiatu.
(Źródło: Strona internetowa Miasta i Gminy Janów Lubelski  http://www.janowlubelski.pl/).