Roztocze Zachodnie - Goraj

Ogólna charakterystyka

Goraj – wieś w powiecie biłgorajskim, nad Białą Ładą przy drodze  wojewódzkiej, stanowiącej najważniejszy drogowy szlak komunikacyjny Lublin - Przemyśl.  Siedziba gminy, dawne miasto.

Istniał najpewniej już w XIII w. wokół zamku obronnego pod nazwą Łada (wspominany w latopisach ruskich z tego okresu; Łada to nazwa bóstwa słowiańskiego, etymol. ulubiona, ładna). Miejscowość nadał Kazimierz Wielki ( w innych źródłach w 1377 r. król Ludwik Węgierski) Dymitrowi z Klecia, piszącemu się następnie „z Goraja” a nadanie w 1377 r.  potwierdził Ludwik Węgierski. Przypuszcza się, iż miastem na prawie polskim stał się w 1398 r., po raz pierwszy wzmiankowany jako miasto w 1405 r. Potwierdzenie prawa magdeburskiego zyskuje w 1508 r., jako własność Firlejów. Prawa zostały potwierdzone w 1561 r. po spaleniu przez Tatarów dawnych dokumentów miejskich. W 1596 r. Goraj z okolicznymi wsiami został zakupiony przez Jana Zamoyskiego i włączony do ordynacji.

Po utracie swego obronnego znaczenia (wzmiankowany w źródłach zamek stał najpewniej na skarpie wzgórza w Zastawiu), jako siedziba jednego z kluczy dóbr w ordynacji, Goraj nie rozwinął się w znaczniejszy ośrodek. Trawiły miasto liczne pożary, m.in. 1561, 1780, 1795.

W latach trzydziestych XIX w. powstała rzemieślnicza szkółka niedzielna, nauczyciela opłacała kasa miejska. 

Mieszkańcy wzięli czynny udział w powstaniu 1963 r.

W 1869 r. Goraj utracił prawa miejskie. Mieszkańcy trudnili się głównie rolnictwem, tkactwem, garncarstwem.

W 1906 r. wojsko carskie stłumiło wystąpienie ludności, domagającej się języka polskiego w szkołach i urzędach oraz autonomii Królestwa.

Podczas okupacji hitlerowskiej wcześnie zawiązał się ruch oporu. Z początkiem 1941 r. miejscowa komórka ZWZ została rozbita w wyniku aresztowań przeprowadzonych przez gestapo. We wrześniu 1942 r. wywieziono do Majdanka 100 osób, z których 77 zginęło. W lipcu 1943 r. Goraj i wszystkie wsie w okolicy zostały wysiedlone (część mieszkańców zdołał ukryć się). Kilkakrotnie uderzali tu partyzanci. W lipcu 1944 r. wycofujące się wojska hitlerowskie spaliły część wsi.
(Źródło: Wójcikowski Włodzimierz, Paczyński Ludwik: Roztocze. Przewodnik. Wydawnictw „Sport i Turystyka”, Warszawa 1997).