Roztocze Zachodnie - Frampol

Układ urbanistyczny

 Zmiany układu przestrzennego Frampola

Osada Frampol została założona w 1705 r. przez ówczesnego właściciela tych dóbr - Franciszka Butlera. Układ przestrzenny Frampola został opracowany na podstawie renesansowych wzorów idealnego miasta. Miasto ma unikatowy na skalę światową układ architektoniczny ulic. Autor planu Frampola nie jest znany.  Podstawą założenia był kwadrat o długości boków średnio 500 m, zorientowany według stron świata. Kwadrat ten został podzielony na dwa pasma bloków z usytuowaniem w środku, również kwadratowego rynku o długości pierzei 225 m, a więc był większy nawet od rynku krakowskiego (200 m x 200 m). Koncepcja rozplanowania opierała się na siatce sznurowo -prętowej. Kwadrat był obwiedziony czterema ulicami stodolnymi stanowiącymi jednocześnie dojazd do pól. Długość każdej ulicy stodolnej wynosiła ok. 500 m. Po osiach i przekątnych układu zostały wytyczone cztery poboczne place kwadratowe o boku 68 m; po osiach i po przekątnych układu przeprowadzono 8 ulic. Ulice osiowe miały charakter tranzytowy i stanowiły wloty gościńców do Janowa, Biłgoraja, Szczebrzeszyna. Główna oś północ - południe prowadziła do kościoła zlokalizowanego poza układem miasta. Pośrodku rynku, na osi prawdopodobnie stał ratusz z karczmą. 

Otóż, podobnie jak obecnie, wszystkie domy przy Rynku miały ten adres z kolejnymi ich numerami, a nr 1 nosił dom własności dziedzica Frampola, umiejscowiony na środku Rynku. Był to zapewne dom zajezdny i handlowy - nazywany ratuszem. Kwadrat obecnych ulic: Szkolnej, Radzięckiej, Nowej i Stolarskiej stanowił jeszcze Rynek. Natomiast ulice Butlerowska - to Północna, Targowa - to Wschodnia, Przemysłowa - Południowa, Wesoła - Zachodnia, ulica Janowska nie zmieniła nazwy, 3 Maja była Kościelną, Zamojska to Szczebrzeska, a Biłgorajską nazywano Tarnogrodzką.  Ulice przekątniowe raczej nie posiadały nazw - nawet obecna Gorajska. Najdłuższe obecnie ulice Frampola: Kościelna, Orzechowa, Polna i Ogrodowa nie posiadały dawniej swoich nazw, bowiem w I poł. XIX w. nie było przy nich domów. Nazywano je natomiast ulicami Tylnymi z ewentualnym doprecyzowaniem zachodnia, czy Tylnia Południowa itd. Nazwy "ulica Tylna" jeszcze do obecnych czasów są stosowane w potocznej mowie, szczególnie starszych mieszkańców Frampola.
Obecnie miasto posiada ponad 20 ulic. Zniknął też ratusz i karczma. Pojawił się natomiast dość obszerny park i rabaty kwiatowe. Zabudowa miasta była wyłącznie drewniana. Na osi północnej znajdował się również drewniany kościół fundacji M. Butlera z 1739 r. Działki przyrynkowe służyły rzemieślnikom i kupcom, a działki zewnętrzne dostosowane były do wymogów małorolnego gospodarstwa, pozwalając właścicielowi zbudować takie budynki jak stodoła, obora i chlew. Do dziś takie rozplanowanie zostało.  Domy były parterowe, ustawione szczytem do ulicy, od której oddzielał je przedgródek. Były one jednotraktowe. Składały się z izby, sieni i komory. Bogatsze domy były dwutraktowe. Cechą zewnętrzną zabudowy Frampola były zewnętrzne ulice stodolne, opasujące założenie miejskie. Przykładem takiej zabudowy może być ul. Targowa.  W 1851 r. budowniczy powiatu zamojskiego H. Dąbrowski,  na zlecenie właściciela Frampola T. Niemirowskiego opracował projekt powiększenia terenów budowlanych miasta kosztem powierzchni rynku przez dodanie nowego pasma bloków, równoległe do dotychczasowych bloków przyrynkowych. Sprzedaż lub wydzierżawienie nowych działek miały przynieść dodatkowy dochód właścicielowi. Projekt ten uzyskał w lipcu 1852 r., a zatwierdziła go Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, która podzieliła zadanie budowniczego Dąbrowskiego twierdząc, że powierzchnia rynku jest za obszerna dla potrzeb miasteczka.  W wyniku tych działań inwestycyjnych powstał nowy układ urbanistyczny, deformujący częściowo plan idealny. Dodanie wewnętrznego pasma bloków zmniejszyło wymiary rynku do stanu dzisiejszego, tj. ok. 140 x 140 m. W tym czasie Frampol liczył 236 domów i ok. 1300 mieszkańców. Przyrost ludności, głównie żydowskiej, spowodował dalsze procesy inwestycyjne, co w efekcie doprowadziło do degradacji pierwotnego, idealnego planu, poprzez częściową zabudowę przyrynków. W 1880 r. ilość mieszkańców wynosiła 2154 osoby, w tym 1189 Żydów. Na początku XX wieku Frampol miał charakter osady rolniczej oraz skupiska drobnego handlu. W 1939 r. Frampol liczył ok. 4000 mieszkańców. 13 września 1939 r. w efekcie ćwiczebnego nalotu bombowego Luftwaffe, miasto zostało w 90 % zniszczone. W wyniku dalszej eksterminacji ludności żydowskiej, w okresie wojny ludność Frampola zmniejszyła się do 1266 osób w 1946 r. Odbudowa miasta po II wojnie światowej nastąpiła w obrębie istniejącego podziału działek i kwartałów, z tym, że w znacznej części jest to zabudowa murowana wysokości 1 - 2 kondygnacji.  Na obrzeżach układu zewnętrznego pozostały niewielkie ciągi stodół tworząc charakterystyczny krajobraz ulic stodolnych. Większość pozostałej z lat poprzednich zabudowy drewnianej uległa degradacji technicznej i została zmieniona na murowaną. Około 1865 r. pojawiają się pierwsze domy murowane. Takie zmiany zaszły niemal na wszystkich ulicach Frampola. Od strony północnej miasta powstały większe gabarytowo budynki mieszkalne oraz budynek szkoły w wyniku rozbudowy obiektu. Największej rozbudowy miasta dokonano w części południowej. Dodana tam została nowa ulica - Tysiąclecia, gdzie pobudowano nowoczesne domy jednorodzinne. W ostatnich latach sukcesywnie przybywa zabudowań mieszkalnych, które ciągną się niemal do wsi Sokołówka. W tym kierunku pobudowana również została stacja paliw i Zajazd "Złoty Łan" (w kierunku Cacanina). Rozbudowa miasta postępuje również w kierunku ulicy Janowskiej i Gorajskiej. Taki stan rzeczy prowadzi do stwierdzenia, że granice miasta Frampola powoli przesuwają się, a to może zatracić pierwotny jego wygląd. Jednakże układ miasta zmodernizowany w 1852 r. przetrwał do dziś - niezwykły i oryginalny, dlatego miasto znalazło się w rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Układ przestrzenny Frampola od dawna zwraca uwagę najwybitniejszych, nie tylko polskich urbanistów i był wielokrotnie omawiany w publikacjach polskich i zagranicznych.

(Źródło: Strona internetowa Miasta i Gminy Frampol  http://www.frampol.lubelskie.pl ).