Roztocze Środkowe - Zwierzyniec

Atrakcje turystyczne

Zabytkowy układ przestrzenny Zwierzyńca - część układu przestrzennego z XVIII-XIX w. , wraz z istniejącą zabudową, zadrzewieniem, wodami, ciągami komunikacyjnymi oraz ukształtowaniem krajobrazu terenu wpisano do rejestru zabytków. Obszar objęty ochroną konserwatorską stanowi pozostałość d. rezydencji Zamoyskich z k. XVI w. Układ ten powstał  za czasów III Ordynata Jana Zamoyskiego „Sobiepana" oraz jego żony Marysieńki d'Arquien. Do założenia wprowadzono elementy oparte o doświadczenia sztuki ogrodowej we Francji. Układ tworzyły: modrzewiowy pałac o wymiarach 60 x 12 m (rozebrany w latach 30-tych XIX wieku, widoczny jeszcze na planie z 1829 r.), wokół pałacu istniały dywanowe partery ogrodowe, w oparciu o potok Świerszcz utworzono sztuczny staw po zachodniej stronie pałacu, na podmokłym nadwieprzańskim terenie. Na nim ukształtowano cztery wyspy; na środkowej na osi pałacu stanął pawilon („domek na wodzie"); po stronie wschodniej pałacu, na osi komunikacyjnej założenia zlokalizowano Staw Pałacowy oraz tzw. Długi Kanał (ponad 400 m wg mapki z 1829 r.). Obsadzony rzędami lip i grabów tworzył drogę dojazdową do pałacu (w tych czasach na teren założenia, omijając tereny podmokłe, wjeżdżało się od strony wschodniej wzdłuż kanału do drewnianego budynku bramnego i podjazdu pałacowego). Program założenia uzupełniały takie obiekty, jak: altany, oranżeria, domek ogrodnika; przy ogrodach istniał mały zwierzyńczyk dla „łagodnych zwierząt" (sarny, zające) oraz ptactwa (pawie, łabędzie, kaczki), a w zbiornikach wodnych pływały ryby. Niestety nie są znane szczegółowe opisy, plany założenia oraz przedstawienia budowli i ogrodów z tego okresu. Najstarsze spisy (nie licząc drobniejszych opisów) sięgają XVIII wieku, a najstarszy plan założenia pochodzi z 1829 roku. Widnieje na nim jeszcze drewniany pałac, stawy oraz Długi Kanał z kamiennym mostkiem na jego zamknięciu.

Przekazy te nie stanowią wystarczających podstaw dla rekonstrukcji elementów założenia. Sytuację może poprawić przeprowadzenie badań archeologicznych, skoncentrowanych na rozpoznaniu reliktów pałacu i kamiennego mostku oraz odczytaniu obrysu i przekrojów kanału i stawu pałacowego.

W latach 1741 - 1747 za rządów VII Ordynata Tomasza Antoniego Zamoyskiego, w miejscu pawilonu na wyspie stanął posadowiony na palach kościół p.w. św., Jana Nepomucena; jego wnętrze w całości pokryte zostało pięknymi polichromiami przypisywanymi Łukaszowi Smuglewiczowi.

W tym okresie (w latach 1744 - 1745) wzniesiono pałac w Klemensowie z 20 ha francuskim ogrodem.

W 1772 roku za rządów Jana Jakuba Zamoyskiego (IX Ordynata) powstał Zarząd Ordynacji Zamojskiej. W tym roku przeprowadzono generalny remont modrzewiowego pałacu; przy spuście wody ze stawu do kanału w parku wzniesiono młyn wodny.

Na przełomie XVIII i XIX wieku XI Ordynat Aleksander August Zamoyski wprowadził bardzo istotne zmiany w kompozycji zespołu zabudowy. Wzniósł nowe murowane oficyny ustawione w podkowę, zwrócone w stronę stawu kościelnego (być może autorem był architekt Ferdynand Merksen). Między stawem kościelnym a pałacem i oficynami powstał reprezentacyjny podjazd.

Zgodnie z nową „romantyczną" modą przekomponowane zostały ogrody zachowując elementy dawnego układu wodnego i podstawowe zasady kompozycji. Do dzisiaj pozostały elementy małej architektury stanowiące wyposażenie romantycznego ogrodu: połamane kamienne kolumny, kamienne ławy, kamienny sarkofag na wyspie za kościołem.

Na początku XIX wieku uregulowano częściowo bardzo meandrującą rzekę Wieprz, pozwoliło to pozyskać nadwieprzański teren i adaptować na potrzeby parku.

W 1800 roku rządy przejął Stanisław Kostka Zamoyski. Zmienił on kierunek rozwoju Zwierzyńca. Na teren osady wprowadził zakłady przemysłowe (np. mechaniczne, produkujące maszyny rolnicze i przemysłowe, uruchomił nowy browar i inne). W murowanych oficynach umieścił administrację Ordynacji, najpierw niektóre działy, a po 1821 roku, w którym miasto Zamość przeszło na własność państwa, Zarząd Ordynacji w całości przeniósł się do Zwierzyńca.

W latach 30-tych XIX wieku likwidacji uległ stary modrzewiowy pałac, puste miejsce pozostało niezabudowane.

W 2 poł. XIX wieku Tomasz Stanisław (XIV Ordynat) nadbudował piętro na oficynie północnej tworząc z niej gmach główny administracji. Zmienił też dachy oficyn. W tej formie zespół przetrwał do dzisiaj; niestety uzupełniony zabudową towarzyszącą (kotłownia, warsztaty, garaże) wzniesioną w formie i miejscu degradującymi walory krajobrazowe zabytkowego zespołu.

W XIX i XX wieku (do okresu II wojny światowej) Zwierzyniec rozwijał się jako osada urzędnicza z siedzibą Ordynacji Zamojskiej w dawnych oficynach pałacowych. Zaczęły powstawać nowe domy murowane, z reguły towarzyszyły im obszerne piękne ogrody. Zadbane pozostawały również przestrzenie publiczne, o czym świadczą np. dawne widokówki. Wykorzystując walory kulturowe, przyrodnicze i krajobrazowe osady i okolicy, Zwierzyniec zaczął rozwijać funkcję letniskową.

Obraz Zwierzyńca zmienił się po roku 1945. Przestała istnieć Ordynacja Zamojska. Zespół dawnych oficyn pałacowych adaptowano na funkcje oświatowe. Podjęto modernizację i rozbudowę lub budowę nowych zakładów przemysłowych (browaru, fabryki mebli, tartaku, betoniarni, zakładów metalowych). Wzdłuż istniejącej linii kolejowej puszczono drugą - „szeroki tor" Linii Hutniczo - Siarkowej.

Niestety inwestycje te, podobnie jak nowa zabudowa mieszkaniowa, zarówno wielo jak i jednorodzinna były wznoszone na zasadach (dot. lokalizacji i podziałów terenu) i w formie architektonicznej zmieniających charakter Zwierzyńca, „miasta - ogrodu".

W 1974 roku podjęto decyzję o założeniu Roztoczańskiego Parku Narodowego z siedzibą w Zwierzyńcu (w zabytkowym Pałacu Plenipotenta). W tym okresie zabytkowe założenie XVII wiecznej willi Zamoyskich wraz ze stawem kościelnym i „Zwierzyńczykiem", nie pielęgnowane przez dziesięciolecia, w znacznym stopniu straciło czytelność kompozycji. Degradacji uległy wspaniałe niegdyś elementy układu, w tym Stawy i Długi Kanał oraz zespoły zieleni.

Szczęśliwie jednak obszar zabytkowego założenia pozostawał przez cały ten czas nienaruszony nowymi inwestycjami (nie licząc wspomnianej zabudowy zaplecza szkoły na tyłach oficyn pałacowych oraz nowej zabudowy przy browarze).

W 2001 r. władze Samorządowe Zwierzyńca podjęły działania mające na celu przywrócenie wartości tego niezwykłego obszaru. Odtworzenie historycznego układu willi Zamoyskich, bazującego od 400 lat w równym stopniu tak na wartościach kulturowych, jak i przyrodniczych stało się realne. 8 Lipca 2012 r. odbyło się oficjalne otwarcie obiektu.

Zabytkowy układ przestrzenny Zwierzyńca - jest przykładem przemyślanego planowania przestrzennego założeń pałacowo -parkowych z pocz. XIX w. Nr w rejestrze zabytków: Z A/185.
(Źródło: Strona internetowa  Miasta i Gminy Zwierzyniec  http://www.zwierzyniec.info.pl ).

„szarańczy” (jedyny na świecie) –się na skraju parku od strony stawu i ul. Browarnej -   kamień w formie prostopadłościanu, przeniesiony z Hamerni.  Jest to pamiątka plagi szarańczy z 1711 r. Wyryte na nim napisy głoszą: „Bóg groził ludowi, ale z wiarą praca rozbraja Jego gniewy i klęskę odwraca”; „Na pamiątkę wytępienia szarańczy wędrownej przybyłej w te okolice 27 sierpnia 1711 roku Wólka, Ulów, Zielone, Łabunie, Szarowola, Czołomyja, Przeorsk”; „Wyniszczono szarańczy żywej korcy 656, wykopano jaj tego owada garncy 555,5. Użyto do tego robocizny pieszej dni 14 000”. Korzec to 50 litrów a garniec to 4 litry. W rzeczywistości  nalot szarańczy na ten obszar miał miejsce w 1859 lub 1860 r.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

„Psi cmentarz” w Zwierzyńcu - cmentarz psów, który znajduje się w pobliżu tzw. „willi Potockich” (ul. Parkowa).

Willa powstała w 1921 r. dla Tomasza Potockiego i jego żony Róży z Lubomirskich. Róża Potocka była wielką miłośniczką zwierząt, dając im schronienie, opiekując się chorymi i porzuconymi. Niedaleko domu powstał więc "psi cmentarz", gdzie na kamiennych tablicach wypisane są imiona pogrzebanych tam zwierząt.
(Źródło: Strona internetowa  http://fotopolska.eu ).

Wapienne "nagrobki" na cmentarzu psów w Zwierzyńcu - obiekt znajduje się na Roztoczu Środkowym w centrum Zwierzyńca leżącego w powiecie zamojskim  w pobliżu hotelu należącego do Nadleśnictwa Zwierzyniec. Współrzędne (WGS84): długość: 22° 58' 08,760; szerokość: 50° 36' 46,800. Powierzchnia – 4 m2. Stanowisko ma charakter obiektu kamieniarskiego, jest przykładem wszechstronnego zastosowania miejscowego surowca, jakim są twarde wapienie organodetrytyczne miocenu Roztocza. Cmentarz psów składa się z 6 kamiennych "nagrobków" - płyt skalnych zakończonych ostrosłupami, o wymiarach około 0,5 x 0,5 m. Ze względu na odmienność i niezwykłość, w odniesieniu do tradycji regionu, ma cechy interesującego obiektu turystycznego, a jednocześnie obiektu geologicznego. Stanowi przykład lokalnej atrakcji turystycznej uzupełniając szeroką ofertę turystyczną Zwierzyńca.
(Źródło: Strona internetowa Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego instytutu Badawczego w Warszawie  http://www.pgi.gov.pl ).

Rekord pomnikowy -  w 3,5 tys. Zwierzyńcu jest aż 68 różnych pomników, tablic oraz figur religijnych i historycznych. W tej kolekcji pomnikowej jest pomnik Akowców, Bechowców, Leśników, Ormowców, Psa Marysieńki Sobieskiej i szarańczy - jedyny taki na świecie !W przeliczeniu, 1 taki obiekt przypada na ok. 50 mieszkańców, co jest bez wątpienia rekordem ogólnopolskim. Gdyby zachować te proporcje np. w stosunku do Warszawy to byłoby tam 34 tys. pomników.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Tajemnicze oko - najbardziej zagadkowym pomnikiem jest Oko Opatrzności z datą 1852 przy Stawie Kościelnym. Nie wiadomo, co ten pomnik upamiętnia, są przypuszczenia, że ufundowała go zwierzyniecka loża masońska.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Cudowny pomnik - na figurze z krzyżem w Rudce zlokalizowanej na skarpie nad zalewem jest napis, że wystawiono go na pamiątkę cudu z 30.IV.1905 roku. Niektórzy mówili, że chodzi o objawienie Matki Bożej, jednak faktycznie dotyczy to carskiego ukazu tolerancyjnego, który zezwalał na swobodne praktyki kościoła rzymskokatolickiego.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Mikroskopijny cmentarz - cmentarz żydowski w Zwierzyńcu zalicza się do najmniejszych w kraju i liczy sobie 18 macew. Mimo, że społeczność żydowska liczyła przed 1939 r. ok. 1000 osób (na 4 tys. mieszkańców), gmina żydowska, a z nią cmentarz, powstała tuż przed wojną, a Żydów chowano w Szczebrzeszynie. Na tamtejszym cmentarzu jest tych nagrobków ok. 400.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Niezwykła mapa - wdawnym budynku Ordynacji Zamojskiej zachowała się mapa dóbr ordynacji. Mapa jest ogromna (ok. 3,5m x 5,5m) i zajmuje całą ścianę. Liczy sobie 100 lat, a wciąż jest w doskonałym stanie. W latach 50. XX w. władze komunistyczne próbowały ją zamalować, ale wobec sprzeciwu nauczycieli zlokalizowanej tam szkoły leśnej, skończyło się tylko na zamalowaniu legendy mapy.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Zespół budynków powstałych w różnych okresach ( min. ul. Szkolna, ul. Parkowa, ul.  Wachniewskiej ) – mieszczących zakłady rzemieślnicze, w tym manufakturę powozów ( zbudowaną w 1805 r.), łuszczarnię nasion (zbudowaną w 1896 r.) oraz towarzyszące im domy pracownicze.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

Wyłuszczarnia nasion w Zwierzyńcu (ul. Parkowa )  - powstała w latach 1903 - 1904 w dobrach Ordynacji Zamojskich. Dostarczała ona nasion dla szkółek leśno-ogrodniczych zlokalizowanych na Floriance i obok łuszczarni. Szyszki do łuszczenia sprowadzano z lasów ordynackich m.in. Aleksandrowa, Długiego Kąta, Rybnicy, Osuch. Do zbioru najmowano ludzi, płacąc 30 kopiejek za korzec szyszek z drzew ściętych i 50-60 kopiejek za metr szyszek z drzew stojących. Po II wojnie światowej wyłuszczarnia podjęła pracę w strukturach Lasów Państwowych. W latach 60. przeprowadzono modernizację wyłuszczarni wymieniając bębny z drewnianych na metalowe oraz napęd z parowego na elektryczny. Kolejne modernizacje przeprowadzono w roku 1992 i 2002. W czasie ostatniej, wyłuszczarnię wyposażono w najnowocześniejsze urządzenia produkcji szwedzkiej firmy BCC. Modernizację finansował Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Nadleśnictwo Zwierzyniec. Wyłuszczarnię w 2003 roku przekształcono w Regionalny Bank Genów obsługujący wszystkie nadleśnictwa Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Lublinie. Po uruchomieniu Stacji Oceny Nasion (SON) w 2010 r. RBG przekształcono w Leśny Ośrodek Nasienny (LON) obsługujący kompleksowo sprawy związane z wyłuszczaniem, oceną i przechowywaniem nasion drzew leśnych.

Nasiona potrzebne do wysiewu w szkółce należy odpowiednio przygotować. Polega to na ich wydobyciu z szyszek - wyłuszczeniu. W naturze proces łuszczenia odbywa się na skutek działania warunków atmosferycznych. Promienie słoneczne, wiatr, mróz wysuszają szyszki, których łuski odkształcają się, co pozwala na uwolnienie nasion. Najłatwiej łuszczą się szyszki jodły, które po dojrzeniu od sierpnia do września w ciągu kilku dni rozsypują się, dlatego aby zebrać nasiona należy obserwować przebieg dojrzewania szyszek i zebrać je we właściwym terminie. Szyszki sosny, świerka i modrzewia należy zbierać po zakończeniu dojrzewania, czyli od listopada do marca. Łuszczenie w naturalnych warunkach odbywa się powoli, natomiast w wyłuszczarni, ze względów ekonomicznych, powinno przebiegać jak najkrócej, ale w takim procesie, który nie spowoduje obniżenia możliwości kiełkowania.  W Leśnym Ośrodku Nasiennym istnieją dwie linie łuszczarskie. Jedna linia pozwala na łuszczenie dużych partii szyszek o masie 500 - 1600 kg. Jest to agregat łuszczarski złożony z czterech bębnów zamkniętych w komorze łuszczarskiej. Druga linia ma mniejszą pojemność i można w niej łuszczyć partie od pojedynczych szyszek do 300 kg. Linia ta wyposażona jest w szafę wyłuszczarską firmy BCC. Procesami łuszczenia sterują urządzenia elektroniczne, które jednocześnie rejestrują przebieg wyłuszczania nasion. Wydobyte z szyszek nasiona posiadają skrzydełka umożliwiające im przemieszczanie się. W warunkach mechanicznego wysiewu skrzydełka te utrudniają prace, dlatego oddziela się je w procesie odskrzydlania "na mokro". Obradzanie nasion w naturze jest nieregularne, więc część nasion musi być przechowywana w celu zapewnienia obsiewu szkółek w latach nieurodzaju. Zapewniają to odpowiednie komory chłodnicze z temperaturą -4oC dla nasion drzew iglastych i -10oC dla nasion buka. Przed przechowywaniem nasiona są odpowiednio przygotowywane. W takich warunkach można przechowywać nasiona drzew iglastych przez 5 lat, a nasiona buka przez 10 lat. W 2009 r. dobudowano budynek laboratorium, w którym prowadzona jest precyzyjna ocena jakości łuszczonych nasion bezstratną metodą prześwietlania przy użyciu promieni Roentgena – posługują się nią obecnie tylko 3 jednostki w kraju. W marcu 2009 oddano również do użytku  przebudowany budynek przyjęcia szyszek i nasion.  W planach jest budowa Izby Muzealno-Edukacyjnej z ekspozycją starych urządzeń i narzędzi do produkcji leśnej.
(Źródło: Strona internetowa Nadleśnictwa Zwierzyniec  http://www.lublin.lasy.gov.pl/web/zwierzyniec )

Jak ratusz stanął na rynku - Zwierzyniec w swej 400 - letniej historii, aż do 1990 roku nigdy nie był miastem, ale miał... rynek. Tak szumnie nazywano po 1929 roku odkupiony przez gminę od Ordynacji Zamojskiej plac, gdzie odbywały się cośrodowe targi. W połowie lat 90 XX wieku, gdy władze samorządowe poszukiwały nowej siedziby wybór padł na nieukończony budynek handlowy, stojący właśnie na tym pseudorynku. I tak, w osadzie bez ambicji miejskich, Ratusz uzyskał najlepszą lokalizację i wymarzony dla urzędu w mieście adres: Rynek 1.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Ostatnia budka - przed wojną na Rynku i jego okolicy znajdowało się kilkadziesiąt drewnianych budek, w których trwał ożywiony handel. Wzniesiono je jedna przy drugiej wzdłuż dzisiejszej ulicy Partyzantów po obu jej stronach, a także w innych miejscach. Wraz z upływem czasu, z różnych przyczyn budek stopniowo ubywało, aż została ostatnia - świadek niegdysiejszej przedsiębiorczości.
(Źródło: Marek Marcola - Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

„Pomnik psa?”  Marysieńki Zamoyskiej – monument kamienny na wyspie na stawie kościelnym. Pod nim wg tradycji pogrzebano ulubionego psa Marysieńki Zamoyskiej. Pomnik ma kształt rzymskiego sarkofagu. Na czołach narożników widnieją maski teatralne, a na jednej ze ścian lira – symbol sztuk pięknych. Być może nie jest to pomnik psa, a pamiątka po teatrze „na wodzie”.  Nie brak też obrońców tezy, że jest to pomnik z połowy XIX w. na grobie lekarza ordynackiego wyznania anglikańskiego, którego nie chciano pochować na cmentarzy katolickim.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

Monument kamienny - na wyspie stawu Kościelnego. Pod nim - według tradycji - pogrzebano ulubionego psa Marysieńki Sobieskiej. Monument na wyspie być może związany jest z pewnym wydarzeniem. Gdy Włoch Collato ofiarował Marysieńce ślicznego pieska, ordynat kazał go otruć. Wtedy udało się psa odratować, ale nie wiadomo, co działo się później. Pomnik ma kształt rzymskiego sarkofagu. Na czołach narożników widnieją maski teatralne, a na jednej ze ścian lira - symbol sztuk pięknych. Być może więc nie tyle jest to pomnik psa, a pamiątka po teatrze „na wodzie".
(Źródło:  http://www.roztocze.net.pl ).

Szumi dokoła las - gmina Zwierzyniec ma jeden z największych odsetków lasów w Polsce, bo aż 66%! Średnia krajowa to tylko 28,4%. Na dobrą sprawę samym lasem można dojść ze Zwierzyńca na przedmieścia Zamościa (20 km) oraz do granicy ukraińskiej (60 km).
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Borek  -  to część Zwierzyńca, która została wybudowana w krótkim czasie na przełomie lat 20 i 30 XX wieku. Do dziś przetrwało 71 starych drewnianych domów, położonych przy 6 ulicach. Najbardziej intrygującą z nich jest ulica Wąska, przy której ciągle jeszcze obecne są klimaty dwudziestolecia międzywojennego. Drugie duże zgrupowanie architektury drewnianej to Rudka, gdzie zachowało się 66 starych chałup. Ogółem w Zwierzyńcu znajduje się 234 starych, najczęściej przedwojennych domów, wykonanych z drewna. Przed 1944 roku było ich znacznie więcej, jednak w czasie tzw. wyzwalania sporo budynków drewnianych spłonęło, zwłaszcza w okolicach Rynku i ul. Partyzantów. Niemal w całości spłonęła żydowska dzielnica, zwana Palestyną.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Dużo drewna -  domy drewniane w Zwierzyńcu stanowią aż 40% całego budownictwa mieszkaniowego. Najwięcej drewnianych chałup jest we wsi Turzyniec - aż 60% całości.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Naprawdę wąska - najbardziej osobliwą ulicą w Zwierzyńcu jest ul. Wąska w Borku o szerokości ok. 1,5 m. Jej szerokość pozwala tylko na przejście piesze i przejazd rowerem. Samochody nie mają szans.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy  Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Węgierski obywatel - wśród obywateli Zwierzyńca jest jeden Węgier. Jest nim Istvan Kovacs, były Konsul Generalny Republiki Węgierskiej, który otrzymał obywatelstwo honorowe, nadane przez Radę Miejską.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Więcej słońca - Zwierzyniec wraz z Roztoczem ma najwięcej dni słonecznych w Polsce. Obliczono, że słońce świeci tu ponad 100 dni w roku. Dominuje klimat kontynentalny, więc są wyraźne pory roku. Najwyższa temperatura odnotowana w Zwierzyńcu to +37°C, a najniższa - 36°C.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Wędrująca figura - piękna, kamienna figura Matki Boskiej usytuowana obecnie na Skwerku w widłach ulic Skwerkowej i 1 Maja, przed wojną znajdowała się na terenie tzw. Zwierzyńczyka, przylegającego od wschodu do kompleksu budynków Zarządu Ordynacji Zamojskiej, dziś technikum. Tak naprawdę nie wiadomo dlaczego po wojnie zdecydowano się na przenosiny tej figury na zakładany właśnie skwerek. Prawdopodobnie nie pielęgnowany Zwierzyńczyk zaczął zarastać i postanowiono figurę lepiej wyeksponować.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy  Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Megabeczki - ktoś kiedyś wpadł na pomysł, że zwierzynieckie piwo najlepiej sprzedawać się będzie z wielkich beczek - kiosków, które umieszczono w czterech kluczowych punktach Zwierzyńca. Po piwo i tak ustawiały się kolejki, ale beczki były oryginalną ozdobą Zwierzyńca. Do dziś przetrwały tylko dwie - jedna jest mini -lodziarnią obok karczmy "Młyn", druga stoi w polu w pobliżu torów kolejowych.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy  Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Kolej dzięki wojnie - gdyby nie I wojna światowa, kto wie czy Zwierzyniec miałby połączenie kolejowe ze światem. Otóż, biegnącą przez Zwierzyniec linię kolejową wybudowali Austriacy, aby ułatwić sobie zaopatrzenie frontu. Połączono wtedy Rejowiec (trasa Lublin - Kowel) z Bełżcem - stacją graniczną w Galicji. Dziś to trasa peryferyjna, jednak przed ostatnią wojną należała do najważniejszych szlaków kolejowych w Polsce, gdyż łączyła Warszawę ze Lwowem i dalej Bałkanami. Tą właśnie linią transportowano w 1925 roku szczątki Obrońcy Lwowa, wybrane losowo do Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie. Pod koniec lat 80. XX wieku Zwierzyniec (i Roztoczański Park Narodowy, niestety) przecięła osławiona szerokotorowa Linia Hutniczo - Siarkowa, której normalnym, polskim torem można było dojechać do Rozwadowa i dalej na zachód.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Śladem Napoleona  - dawna droga łącząca Zwierzyniec i Krasnobród zwana jest traktem napoleońskim. Według przekazów droga tą miał przemieszczać się ze swoimi wojskami Napoleon ciągnący w 1812 roku na Moskwę. Droga ta prowadzi po północnej stronie Wieprza, w większości przez lasy Roztoczańskiego Parku Narodowego. Jej fragment zwany jest przez miejscową ludność "drewniana drogą", gdyż w czasie ostatniej wojny Niemcy nakazali jej utwardzenie okrąglakami. Trakt Napoleoński stracił swe znaczenie po wojnie, gdy drogę pomiędzy Zwierzyńcem i Krasnobrodem poprowadzono przez wioski po południowej stronie Wieprza. Przy trakcie, w Kaczórkach, na rozstajach usytuowana była drewniana karczma, która - od lat nieużytkowana -doszczętnie spłonęła jesienią 2006 roku.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa  Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Polak i Węgier na "Polaku" - Wzgórze Polak znajduje się w strefie krawędziowej Roztocza, przy jego skłonie w stronę Puszczy Solskiej. To tu rozegrała się jedna z największych bitew Powstania Styczniowego. W tym starciu wspierali nas bracia Węgrzy, z mjr Edwardem Nyarym na czele, który zresztą zmarł z ran w boju odniesionych. Właśnie na wzgórzu Polak był zlokalizowany punkt dowodzenia. Robiono to nad wyraz dobrze, co z bezprzykładnym męstwem żołnierzy przyniosło sukces: koalicja polsko- węgierska wygrała.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa  Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Pruski mur w Zwierzyńcu - pruski mur to sposób budowania, wywodzący się z niemieckiej tradycji budowlanej. W Polsce najwięcej budynków ze ścianami konstrukcji drewniano - ceglanej spotkać można na tzw. Ziemiach Zachodnich i Północnych. Skąd się wziął pruski mur w Zwierzyńcu, tak daleko od Niemiec? Nie wiadomo. Wiadomo jedynie, że w miasteczku to nie jedyny przykład wpływu architektury niemieckiej na polską. Jaskrawym przykładem tzw. Alpenstilu jest Pałac Plenipotenta.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa  Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Zamiast stawu - zalew. Obecny zalew w Rudce został wybudowany po 25 - letniej przerwie, w miejscu dawnego stawu tartacznego. Woda ze stawu poruszała niegdyś turbiny, doprowadzana do nich przemyślnymi kanałami, które jeszcze istnieją. Po pożarze tartaku w 1970 roku staw osuszono, a jego żyzne dno służyło jako ogródki. W 1996 roku oddano do użytku nowy zalew, którego granice generalnie pokrywają się z dawnym stawem. Obok jest mała elektrownia wodna.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Trojaczki w Żurawnicy – wŻurawnicy istnieje naturalny skansen architektury drewnianej. Otóż po sąsiedzku znajdują się 3 tradycyjne zagrody wiejskie, liczące sobie 90 lat.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Szachownica pól pod Żurawnicą -  jednym ze znaków szczególnych Roztocza są szachownice pól. Takie wręcz modelowe i najchętniej uwieczniane przez różnej maści fotografów znajdują się pod Zwierzyńcem w okolicach wsi Żurawnica. Dodatkowo jest tam jeszcze coś interesującego. Ze szczytu Żurawnickiej Góry można popatrzeć na Zwierzyniec i Szczebrzeszyn, o pięknej dolinie Wieprza już nie wspominając.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Guciów – wieś w gminie Zwierzyniec  położona przy drodze ze Zwierzyńca do Krasnobrodu na wys. ok. 250 m n.p.m. Została założona prawdopodobnie w II poł. XVII w. Wśród zabudowań znajduje się niewielki prywatny skansen Zagroda Guciów  państwa  Anny i Stanisława Jachymków ( w nim także ekspozycja geologiczna i etnograficzna). Gospodarze proponują m.in. zwiedzanie zagrody z XIX w. i wycieczka do grodziska (datowanego na IX – XI w.) z fascynującymi pozostałościami wałów obronnych ( w części płn. – zach.). Można tam przenocować i zjeść dania regionalne. Warto dodać, że niedaleko zagrody odkryto pozostałości obiektów gospodarczych sprzed tysiąca lat, w tym fragmenty ceramiki i kamienne paleniska. Ciekawostek jest więcej, np. na wiosnę 2006 r. paleontolog Gerard Gierliński   z Państwowego Instytutu Geologicznego właśnie w Guciowie odnalazł skałę  wapienną z prawie półmetrowym odciskiem stopy dinozaura.

Okolice Guciowa są bardzo malownicze ( Słoneczna Dolina, przełom Wieprza) i interesujące od strony historycznej, zachowały się tu bowiem kurhany.

We wsi ma swoja pracownię rzeźbiarz Jan Skrzyński.  Tematem jego prac są świątki, zwierzęta, ptaki, a także zwyczaje obrzędowe.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

Kurhany w Guciowie – odkryto tam prasłowiańskie cmentarzysko kultury trzcinieckiej, a także cmentarzysko kurhanowe z warstwą ciałopalenia datowane na VII – IX w. W mogiłach znaleziono pozostałości drewnianych konstrukcji grobowych, narzędzia i kamienną broń. Wśród drzew niewielkie kopce – to właśnie kurhany. Na skraju lasu rozpoczyna się piaszczysta droga prowadząca ( na płd.) do położonej wśród pól Słonecznej Doliny, dookoła lasy RPN.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

Bondyrz - wieś 2 młynów - w niepozornej, nadwieprzańskiej wsi Bondyrz zachowały się aż 2 młyny, oba w niezłym stanie , jakby wprost z opowiadań Iwaszkiewicza. Jeden, wraz z całą zagrodą młynarską został odrestaurowany i wygląda rewelacyjnie, zwłaszcza jego koło podsiębierne, dziś już absolutna rzadkość. Szkoda tylko, że tuż obok niszczeje murowany z kamienia budynek wiejskiej łaźni z 1928 roku - może jeszcze większa rzadkość.
(Źródło: Marek Marcola -Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Wąwóz lessowy w Topólczy – jest formą denudacyjną położoną na Roztoczu Środkowym na terenie gminy Zwierzyniec w powiecie zamojskim naprzeciw kościoła w Topólczy, przy głównej drodze (asfaltowej) łączącej Zwierzyniec ze Szczebrzeszynem.  Współrzędne (WGS84): długość: 22° 56' 14,760; szerokość: 50° 38' 43,920.

Wąwóz ma długość około 200 metrów; szerokość od 4 do 10 m i wysokość  od 4 do 7 m. Położony jest na wysokości 210 m n.p.m. i zajmuje powierzchnię około 1 ha. Znajduje sie przy szlaku rowerowym wiodącym ze Zwierzyńca do Szczebrzeszyna. Dnem wąwozu poprowadzono utwardzaną drogę. Wąwóz posiada wysoką atrakcyjność dydaktyczną ( 8 pkt. w 10 - stopniowej skali), naukową ( 8 pkt. w 10 - stopniowej skali) oraz średnią atrakcyjność turystyczną ( 5pkt. w 10 - stopniowej skali). Jest to przykład erozji wąwozowej, z wyeksponowanymi odsłonięciami lessów w stromych zboczach wąwozu oraz szczelinami będącymi efektem sufozji. Dostępność obiektu predysponuje go do udostępnienia  dydaktycznego, jako przykład denudacji zachodzącej w obrębie lessów, typowych dla rejonu Szczebrzeszyna; ranga obiektu – lokalna. Geologicznie - występuje na terenie synklinorium lubelskiego. Powstał w górnym plejstocenie  w skałach lessowych w wyniku procesów eolicznych. Przekształcony wskutek działalności człowieka ( geneza antropogeniczna).

Opis wąwozu

W okolicach Topólczy występują wzgórza kredowe, których szczytowe partie pokryte są lessami o miąższości sięgającej niekiedy 20 m. W lessach utworzyły sie charakterystyczne wąwozy o stromych, wysokich zboczach. Pokrywy lessowe Roztocza Szczebrzeszyńskiego, w obrębie którego znajduje się Topólcza, tworzyły się w kilku etapach: najstarsze utwory pyłowe były deponowane juz w trakcie zlodowaceń Odry i Warty (ok. 300-240 i 220-130 tys. lat temu), zaś najbardziej rozprzestrzenione powierzchniowo są lessy zlodowacenia Wisły; one też tworzą

zasadniczą część pokrywy lessowej, odsłaniają się na powierzchni terenu i charakteryzują się największą  miąższością.

Less w okolicach Topólczy jest monolityczny i stosunkowo silnie zapiaszczony. Cechuje się także dużą zwięzłością, jest jednak utworem bardzo podatnym na erozję wodną i tworzą się wówczas głęboko wcięte wąwozy o stromych ścianach, często silnie rozczłonkowane. Wąwozy takie utworzyły sie m.in. w Topólczy - naprzeciw kościoła znajdującego sie w tej miejscowości, przy drodze Zwierzyniec-Szczebrzeszyn. Wąwozy o długości kilkudziesięciu metrów i stromych ścianach,  o wysokości kilkunastu metrów, tworzą rozgałęzione systemy. Zwykle w ich dnach

deponowane są deluwia lessowe (przemyty less), które u wylotu wąwozów tworzą także charakterystyczne stożki deluwialne. Dnem jednego z wąwozów lessowych poprowadzono drogę; w trakcie robót eksponowano pionowe ściany  (wysokość 6-7 m; szerokość wcięcia – 4.5 m), ponad którymi wznoszą się strome, naturalne ściany wąwozu. Forma ma więc częściowo charakter tzw. holwegi - powstałej przy współudziale człowieka. Unikalne odsłonięcia lessów w zboczach wąwozu, ciągną się zakolami na długości 200 m. W ścianach wąwozu można także obserwować

szczeliny – kawerny powstałe w efekcie wymywania drobnych cząstek.
(Źródło: Strona internetowa Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego instytutu Badawczego w Warszawie  http://www.pgi.gov.pl ).