Roztocze Środkowe - Zwierzyniec

Zabytki

Kościół filialny p.w. św. Jana Nepomucena – murowany z mansardowym dachem, w stylu późnego baroku,  położony na wyspie stawu kościelnego (sam staw został ponoć uformowany przez  jeńców tatarskich i tureckich). Świątynia wzniesiona w latach 1741-1747 z fundacji  VII ordynata  Tomasza Antoniego  Zamoyskiego i jego z żony  Teresy Anieli  z Michowskich jako wotum za szczęśliwe narodziny syna Klemensa.  Budowniczym był prawdopodobnie Jan Columbani, choć niektórzy wskazują na Jana Andrzeja Bema.  Fasada zwieńczona trójkątnym szczytem. Poniżej żelaznego krzyża Oko Opatrzności Bożej i wizerunek gołębia symbolizujący Ducha Świętego. Na szczycie frontowej ściany budowli zachowały się też dwa herbowe kartusze: z herbem Jelita Zamoyskich ( trzy skrzyżowane włócznie) i herbem Rawicz Michowskich (panna na niedźwiedziu). Przy wejściu stara kamienna kropielnica. Wewnątrz, w centralnej części sklepienia, znajduje się polichromia Łukasza Smuglewicza, znanego portrecisty króla Augusta III Sasa. Na kolebkowym sklepieniu – w otoczeniu aniołów – św. Jan  Nepomucen adoruje Matkę Boską z Dzieciątkiem.  Za ołtarzem głównym obraz ścienny św. Jana Nepomucena. Na bocznych ścianach kaplicy postacie kobiet symbolizujących cnoty św. Jana: dźwigająca kolumnę (stałość i siła) oraz tajemnica – z kluczem i z zapieczętowanym listem (powaga sakramentu spowiedzi). Dach, wykonany obecnie z dachówki ceramicznej, dawniej był kryty gontami.  Od 1997 r. kościół ( po długotrwałym remoncie) ponownie służy wiernym. W letnie noce świątynia jest pięknie iluminowana.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

Dzwonnica drewniana wieżowa, wzniesiona w 1 ćw. XX w. Cmentarz przy kościele filialnym p.w. św. Jana Nepomucena z drzewostanem, stawem, wyspami z XVIII w.Figura Matki Boskiej z Lourdes-kamienna, z 1905 r., wg projektu B. Madeyskiego.
(Źródło: Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec  http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Budynki Zespołu Zarządu Ordynacji Zamojskiej ( Zarząd powstał w  1772 roku za rządów IX Ordynata Jana Jakuba Zamoyskiego)- klasycystyczne, wzniesione w 1 poł. XIX w. Gmach główny z 2 ćw. XIX w. - obecnie szkoła, późno klasycystyczny, murowany, otynkowany, wzniesiony na planie prostokątnym, piętrowy. Oś środkowa fasady wyodrębniona pozornym ryzalitem z portykiem toskańskim zwieńczonym trójkątnym szczytem. Fasada trzynastoosiowa z otworami okiennymi zwieńczonymi odcinkami gzymsów na parterze i trójkątnymi szczytami na piętrze. Dach dwuspadowy z trójkątnymi szczytami nad elewacjami bocznymi. Wewnątrz, na osi głównej trzybiegowa, reprezentacyjna klatka schodowa z żeliwnymi elementami dekoracyjnymi. Budynek boczny, późno klasycystyczny, murowany, otynkowany, wzniesiony na planie prostokątnym, piętrowy,  z 2 ćw. XIX w - obecnie internat. Budynek boczny tzw. "Prałatówka", murowana, z 1 ćw. XIX w. - obecnie mieszkania. Budynek wzniesiony szczytowo do ul. Browarnej. Wzniesiony na planie prostokąta, parterowy, częściowo podpiwniczony, nakryty dachem dwuspadowym ze szczytami. Obiekt późno klasycystyczny z trzynastoosiowymi dłuższymi elewacjami. Układ wnętrza dwutraktowy z wejściami na każdej elewacji. Budynek boczny ( oficyna płn. ) -  murowany, z poł. XIX w. - obecnie świetlica i stołówka. Usytuowany szczytowo do ul. Browarnej, parterowy, na planie prostokąta, częściowo podpiwniczony, fasada pół. trzynastoosiowa, elewacja płd. dwunastoosiowa z wejściem głównym, elewacja od ul. Browarnej z ryzalitem zwieńczonym trójkątnym szczytem, z wejściem na osi. Układ wnętrza dwutraktowy, wielodzielny z nowszymi podziałami, w części zach. z korytarzem na osi. Oficyna zach., murowana, z 1 ćw. XIX w - obecnie internat. Usytuowany w płd. - wsch. części zespołu, późno klasycystyczny, parterowy, na planie prostokąta. Od zach. na osi portyk czterokolumnowy z ryzalitem podtrzymujący fronton. Elewacje trzynastoosiowe, z otworami okiennymi w obramieniach profilowanych z naczółkami. Układ wnętrza dwutraktowy z wejściami na wszystkich ścianach. Założenie zieleni z układem wodnym z XVIII w. Nr w rejestrze zabytków: Z A/324.
(Źródło: Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec  http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Willa Plenipotenta Ordynacji Zamojskiej  - kiedy spacerujemy  ulicą browarną w kierunku Ośrodka Edukacyjno – Muzealnego Roztoczańskiego Parku Narodowego i miniemy obiekty browaru na skręcie drogi zwróci naszą uwagę stojąca po prawej stronie brama.  Jest to rekonstrukcja jednej z trzech bram, które wiodły do rezerwatu zwierzyny łownej, dawnego „zwierzyńca”.  Wyżej na wzgórzu wznosi się  budynek posiadający szczególnej urody architekturę. Willa murowana, wzniesiona na planie prostokąta, na wysokim podmurowaniu, elewacje dłuższe pięcioosiowe, boczne trzyosiowe. Układ wnętrza dwutraktowy z dwiema klatkami schodowymi wielodzielny. Budynek oszalowany z zewnątrz deskami ze snycerką , z kond. podpiwn. z mieszk. poddaszem , z zachowanym wystrojem architektonicznym  wewnątrz ( gzymsy, kominki), zaprojektowana przez  ordynackiego architekta Ignacego Aleksandra Szymańskiego, wzniesiony w latach 1889-90. Nr w rejestrze zabytków: Z A/172. Obecnie mieści się w niej siedziba dyrekcji Roztoczańskiego Parku Narodowego. Przed budynkiem pomnik konika polskiego. Zespół Rezydencji Plenipotenta Ordynacji - usytuowany na skarpie obok browaru z reprezentacyjnym bocznym podjazdem. Pierwotnie w skład zespołu wchodziły: pałac, domek stróża, stajnia, wozownia, kurnik, studnia, zegar słoneczny, urządzenia gimnastyczne, otoczenie z drzewostanem, z końca XIX w. Wozownia - budynek  murowany z kamienia, parterowy, przekryty dachem dwuspadowym z lukarnami, z końca XIX w. Budynek studni, drewniany z końca XIX w.  Nr w rejestrze zabytków: ZA/172.
(Źródło: Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec  http://www.zwierzyniec.info.pl)
(Źródło: Cabaj J., Kazimierczuk Z.: Zamość  i Roztocze. Superprzewodnik. Wydawnictwo FOTPRESS, Zamość 2001).

Browar, murowany, wzniesiony w latach 1802-1806 r., remontowany po pożarze w 1810 r., później w 1878 r.  W sąsiedztwie dawny budynek bednarni (wytwórni beczek) i dom dyrektora browaru. Bryła głównego budynku założona na planie podkowy z asymetrycznym budynkiem suszarni słodu, z kominem. Obiekt trzykondygnacyjny, boniowany, otynkowany, nakryty dachem dwuspadowym o pokryciu blachą. Otwory okienne zakończone półkoliście, na ostatniej kondygnacji z opaskami. Wewnątrz mieszczą się urządzenia warzelni, suszarni słodu, fermentownia, słodownia, magazyny i urządzenia towarzyszące. Za budynkiem głównym - kotłownia, budynki warsztatowe i towarzyszące. Portiernia browaru, murowana, z 2 ćw. XIX w. - obecnie sklep. Obiekt wzniesiony na rzucie kwadratu, parterowy, z rustykalnymi pilastrami, nakryty dachem czterospadowym.  Nr w rejestrze zabytków:  A/392.

Warto wspomnieć, że autorem plakatu z 1929 r. reklamującego zwierzynieckie piwo był Wojciech Kossak. Ponoć podczas biesiady w kawiarni „Ziemiańskiej” w Warszawie mistrzowi zabrakło pieniędzy, z pomocą pospieszył wtedy ordynat Maurycy Zamoyski. Kossak w podzięce zaproponował wykonanie wspomnianego plakatu. Ostatnio produkcję piwa wstrzymano.
(Źródło: Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec  http://www.zwierzyniec.info.pl ).
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).

Regionalny Bank Genów - budynek murowano - drewniany z 1896 r. Obiekt piętrowy, murowany z cegły i kamienia, nietynkowany, z dekoracją ceglaną, wzniesiony na rzucie prostokąta, elewacje zwieńczone trójkątnymi szczytami, nakryty dachem dwuspadowym o konstrukcji stolcowej, podbitym blachą. Elewacje wsch. i zach. pięcioosiowe ujęte narożnymi lizenami ceglanymi, kondygnacje oddzielone schodkowym fryzem ceglanym. Wewnątrz urządzenia wyłuszczarni nasion szyszek leśnych i regionalny bank genów. Nr w rejestrze zabytków:

 ZA/394.
(Źródło: Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec  http://www.zwierzyniec.info.pl ).

oberżaz XIX w.  - przy ulicy Zamojskiej 1, murowana.  Murowany piętrowy budynek powstał w 1852 r. u zbiegu traktów szczebrzeszyńskiego i biłgorajskiego. Oberża była przeznaczona do obsługi głównie podróżnych, ale służyła także miejscowej ludności. Znajdował się tu hotel, restauracja, sala balowa, sklep z artykułami codziennego użytku. W czasie powstania styczniowego w oberży urządzono szpital powstańczy, później kwaterowały w niej wojska rosyjskie. W latach 1874-76 przeprowadzono gruntowny remont budynku. Współcześnie spełniał głównie funkcje handlowe.
(Źródło: Strona internetowa Miasta i Gminy Zwierzyniec  http://www.zwierzyniec.info.pl ).

Cmentarz żydowski- nieczynny, z 1928 r., położony jest przy ul. Monopolowej, w pobliżu torów kolejowych i stadionu. Wiadomo, że założenie cmentarza wiązało się z dużymi trudnościami. Świadczy o tym zapis, jaki poczynił Majer Bałaban w wydanej w 1929 roku książce "Zabytki historyczne Żydów w Polsce". W części poświęconej cmentarzom M. Bałaban pisał: "W ciekawej sytuacji jest do dzisiaj gmina w Zwierzyńcu koło Zamościa. Tam nie można było w ogóle kupić gruntu w wskutek przeszkód prawnych, bo grunta były albo ordynackie (a więc niesprzedajne) albo włościańskie, a więc niesprzedajne Żydom". Jest to miejsce pochówku wyznawców judaizmu ze Zwierzyńca, Rudki oraz innych pobliskich miejscowości. W latach Holocaustu na terenie cmentarza naziści dokonywali egzekucji miejscowych Żydów. Do dziś na niewielkiej powierzchni zachowało się kilkanaście macew. Są to pomniki w formie pionowego prostokąta, o łukowych zwieńczeniach, z zagłębionym polem inskrypcyjnym. W górnych częściach nagrobków widać płaskorzeźbione świece i szafy z księgami (symbol taki pojawia się między innymi na grobach Pinkasa syna Henocha czy Zaawa syna Jezechiela). Niektóre macewy noszą ślady polichromii. Cmentarz otoczony jest płotem z żerdzi.

Nie wiemy, kiedy pierwsi Żydzi zamieszkali w Zwierzyńcu. Andrzej Trzciński w swej książce zatytułowanej "Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie" podaje, że od końca XVI wieku pojedynczy Żydzi dzierżawili w Zwierzyńcu karczmę i młyn. Istotny rozwój osadnictwa żydowskiego w Zwierzyńcu datuje się na XIX wiek.Początkowo wyznawcy judaizmu ze Zwierzyńca podlegali kahałowi w Szczebrzeszynie i dopiero w okresie międzywojennym utworzyli własną gminę wyznaniową. Po zajęciu Zwierzyńca przez wojska hitlerowskie, miejscowiŻydzi zostali poddani licznym represjom. Wykorzystywano ich do prac przymusowych, między innymi przy budowach dróg. Wszyscy musieli nosić opaski z Gwiazdą Dawida, na co dzień narażeni byli na prześladowania i przemoc. Winnych najmniejszych nawet uchybień rozstrzeliwano na cmentarzu żydowskim oraz w lesie boreckim. Dzieło zagłady dopełniło się jesienią 1942 roku. Halina Matławska w swym opracowaniu zatytułowanym "Zwierzyniec" tak opisuje te tragiczne dni: "W październiku 1942 roku w ramach akcji "Reinhard" przystąpiono do likwidacji ludności żydowskiej. W Zwierzyńcu stało się to 21 października. Strzelano do Żydów w domu i na ulicy, a tych, którzy uniknęli śmierci na miejscu, spędzano do kolumny marszowej i odprowadzano do stacji kolejowej w Szczebrzeszynie. Stamtąd ruszył transport ku swojemu strasznemu przeznaczeniu, do Bełżca".
(Źródło: Bielawski K.: Tekst nt. cmentarza żydowskiego w Zwierzyńcu. Strona internetowa: Cmentarze żydowskie w Polsce  http://www.kirkuty.xip.pl ).
(Źródło: Matławska Halina, Z dziejów Zwierzyńca i okolicy, w:T. Wilgat (red.),Roztoczański Park Narodowy, Zwierzyniec 1994).
Opracowanie: Paweł Rydzewski / www.roztocze.horyniec.net

Miejsce straceń - placo wymiarach 3 x 2,5 m przy ul. 2 lutego 3 ( prostopadła do ulicy Armii Krajowej, płn. – wsch. narożnik Rynku), przylegający dłuższym bokiem do ulicy wraz z dwoma jarzębinami rosnącymi przy jego krótszych bokach, stanowiący własność Pana Henryka Galarda, będący miejscem stracenia 20 Polaków rozstrzelanych tu przez okupanta hitlerowskiego 2 lutego 1944 roku – nr rejestru zabytków ZA/180, decyzja WKZ w Zamościu z dnia 13 września 1977 roku (obecnie Nr rejestru:  A /1300).