Roztocze Środkowe - Tomaszów Lubelski
Charakterystyka ogólna
Tomaszów Lubelski – jest to największe miasto na pograniczu Roztocza Środkowego i Grzędy Sokalskiej. Największy ośrodek miejski i przemysłowy Roztocza (21 tys. mieszkańców w 2011 r.)nad Sołokiją (niewielkim ciekiem wodnym), na wysokości około 275 metrów n.p.m. Tomaszów Lubelski położony jest przy drodze krajowej Nr 17 z Warszawy do Hrebennego i jest ważnym węzłem komunikacyjnym.
Miejscowość założona przez kanclerza Jana Zamoyskiego ok. 1590 r. na terenie wsi Rogóźno, istniejącej już prawdopodobnie w 1422 r. Nazwa nowo założonej osady brzmiała Jelitowo – od herbu Zamoyskich „Jelita”, obecnego także w herbie miasta. W 1595 r. została zmieniona na Tomaszów, od imienia syna kanclerza. Z 1609 r. pochodzą pierwsze informacje o budowie miasta, jednak jego przywilej lokacyjny wydał Tomasz Zamoyski dopiero 25 V 1621 r.Rok wcześniej rozpoczęto wznoszenie obwarowań otaczających zabudowania. 7 X 1621 r. król Zygmunt III Waza, podążając na odsiecz Chocimowi, potwierdził przywileje miasta i obdarował je dodatkowo przywilejem składu soli z żup ruskich. Kupcy jadący z towarami nie mogli już Tomaszowa omijać na swojej drodze. Powstał nawet specjalny rynek solny na płn. – wsch. od głównego rynku. Twórca planu miasta był Bernardo Morando – ten sam, który wcześniej zaprojektował Zamość. Centralne miejsce zajmuje kwadratowy rynek (140 m x 140 m), z którego wychodzą ulice w kierunku Zamościa, Lwowa, Szczebrzeszyna i Sokala. Tomaszów składał się z czterech przedmieść i miasta właściwego, stanowiącego regularny sześciobok otoczony wałem z fosą. Według pierwotnych planów na środku rynku miał stanąć ratusz. W I poł. XVII w. miasto rozwijało się bardzo dynamicznie. Powstało wiele cechów, w tym: kaletników, tkaczy, garncarzy, kowali, bednarzy, zdunów, ślusarzy, mieczników i kotlarzy. Znajdowały się tu wtedy dwa kościoły, trzy cerkwie i synagoga. W 1664 r. w Tomaszowie gościł król Jan Kazimierz. W 1671 r. miasto uzyskało przywilej pobierania opłat mostowych. Wcześniej w 1648 r. miasto przeżyło napaść wojsk Bohdana Chmielnickiego. Cztery lata później nawiedziła je zaraza. Rozpoczął się stopniowy upadek Tomaszowa. Przyczyniły się do tego również: potop szwedzki, przemarsze obcych wojsk, częste pożary, zabory. Obwałowania dotrwały do XVIII w., a oryginalny układ zabudowy jest dziś znacznie zatarty. W 1725 r. kasztelan kijowski Józef Potocki ufundował okazał, murowany, dwuwieżowy kościół, a obok niego klasztor dla ojców trynitarzy. Cały zespół po kasacie w 1783 r. dokonanej przez władze austriackie, został rozebrany. Na przełomie XVIII i XIX w. funkcjonowała w Tomaszowie fabryka fajansu i porcelany, a w XIX w. fabryka wódek, wiśniaków, maliniaków i miodów, wytwarzanych przez miejscowych Żydów. Prowadzili oni także fabrykę mydła, kapeluszy, płótna i grzebieni. W 1772 r. miasto znalazło się w zaborze austriackim, w 1809 r. weszło w skład Księstwa Warszawskiego, a w 1815 r. – Królestwa Polskiego. W czasie powstania listopadowego utworzono tu pułk ochotników „Złota Chorągiew Wolności”. W okresie powstania styczniowego działał Tomaszowski Rząd Narodowy. Nocą z 30 na 31 stycznia 1863 r. miasto zajął powstańczy oddział ordynackiego leśniczego – Hugona Gramowskiego ( było to jego ostatnie zwycięstwo, przypłacone własną śmiercią). 5 lutego przybyli Rosjanie a powstańcy wycofali się. W 1866 r. Tomaszów przestał być prywatnym miastem Ordynacji Zamojskiej. W czerwcu 1915 r. pod Tomaszowem niemiecka 11 Armia feldmarszałka Augusta von Mackensena pobiła na głowę rosyjską grupę armijną gen. Władymira Obuchowa. W 1921 r. Józef Piłsudski odznaczył w Tomaszowie pułki kawalerii uczestniczące w bitwie polsko – bolszewickiej ( wydarzenie upamiętnia pomnik). We wrześniu 1939 r. pod Tomaszowem rozegrano dwie wielkie bitwy z wojskami niemieckimi. W wyniku działań wojennych całkowitemu zburzeniu uległa zachodnia część miasta. Zniszczono także synagogę z II poł. XVII w., stojącą w miejscu starszej, spalonej przez wojska Bohdana Chmielnickiego w 1648 r. W czasie okupacji Niemcy zorganizowali w mieście żydowskie getto. W latach 90. XX w. Czesław Kostykiewicz z Tomaszowskiego Towarzystwa Regionalnego zaproponował przywrócenie rynkowi jego przedwojennego wyglądu i odbudowanie stojących tu niegdyś hal targowych z arkadowymi podcieniami, które rozebrano w 1971 r.
Obecnie Tomaszów to jeden z najważniejszych ośrodków turystycznych Roztocza, zyskujący sławę ośrodka sportów zimowych. Okoliczne lasy nadają się świetnie do narciarstwa biegowego, a dla amatorów zjazdów przygotowano wyciąg narciarski na pobliskiej Białej Górze ( przy lokalnej drodze z Tomaszowa do Justynówki). Tomaszów to także ośrodek akademicki. Istnieje tu Wydział Zamiejscowy Nauk Prawnych i Ekonomicznych KUL Jana Pawła II. W mieście działa najstarsze i największe w Polsce zrzeszenie producentów miodu – Roztoczański Związek Pszczelarzy. Zrzesza ponad 1000 pszczelarzy opiekujących się 20 tysiącami pszczelich rodzin. Ciekawą inicjatywą jest Międzynarodowy Festiwal Folkloru organizowany zwykle w połowie sierpnia.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).
