Roztocze Środkowe - Tomaszów Lubelski

Rezerwat geologiczny „Piekiełko”

W większości publikacji dotyczących rezerwatu, zwłaszcza popularno -naukowych i w wydawnictwach turystycznych powtarza się niezgodną z prawdą informację o polodowcowym tj. północnym pochodzeniu tych skał. Odmienny, ale właściwy pogląd wyraził T. Wilgat, który w 1974 roku określa je jako miejscowe skały trzeciorzędowe. Celem wyjaśnienia sprzecznych opinii o pochodzeniu skał rezerwatu "Piekiełko" pracownicy Zakładu Geologii UMCS przeprowadzili badania geologiczne na jego terenie. Stwierdzono, że na powierzchni 1,24 ha wśród luźnych piasków znajduje się duże skupienie bloków skalnych w liczbie ok. 70, przy czym głazy są nierównomiernie rozmieszczone. Wszystko mieści się w obrębie sztucznej budowli ziemnej, usypanej w postaci piaszczystych wałów o wysokości ok. 4 - 6 m. Wały zewnętrzne, od strony wschodniej rozpływają się obecnie na poziomie okalającego terenu, w części zachodniej schodzą się ze sobą, tworząc pierścień otaczający koliste wnętrze średnicy ok. 50 m. Wewnątrz obniżenia oraz częściowo na okalających je wałach znajduje się skupisko bloków skalnych, na pozór bezładnie rozrzuconych. Można się jednak dopatrzeć w ich dzisiejszym rozmieszczeniu pewnej regularności, sugerującej pierwotny, kolisty zarys ustawienia bloków. Całość stwarza wrażenie dwuczęściowej fortyfikacji ziemnej , której wały otaczają skupisko bloków skalnych. Na niektórych głazach widoczne są miseczkowate zagłębienia występujące często na kamieniach kultowych. Niestety, w chwili obecnej nie można stwierdzić jednoznacznie, czy wgłębienia i wygładzenia na niektórych głazach Piekiełka powstały na drodze naturalnego wietrzenia mechanicznego, czy też są śladem celowej działalności ludzkiej. Datowanie obiektu jest nadzwyczaj trudne, gdyż nie prowadzono tutaj prac wykopaliskowych. Domysły upoważniają jednak do hipotezy uznania uroczyska "Piekiełko" za ośrodek kultu pogańskiego. Przypuszczalnie reprezentuje ono obiekt z czasów przedpaństwowych. W grę wchodzą czasy starożytne lub starsza część okresu wczesnośredniowiecznego. Największe skupienie bloków skalnych znajduje się w zachodniej części rezerwatu. Wśród tego skupienia największy blok skalny ma obwód 9,4 m, długość 3,3 m, szerokość 2,6 m, i wysokość  1,5 m mierzoną powyżej powierzchni terenu, blok ten osadzony jest w podłożu piaszczystym do głębokości ok. 1 m. Wśród tego skupienia głazów 18 bloków skalnych ma średnicę powyżej 1,5 m, pozostałe bloki są mniejsze, częściowo lub całkowicie zagrzebane w luźnych drobno i średnioziarnistych jasnożółtych piaskach.

Znajdujące się w rezerwacie głazy mają kształt przeważnie płaskich bloków utworzonych z piaskowców drobno - i średnioziarnistych, wśród których występują twarde, zwięzłe i bardzo odporne na procesy niszczące warstwy kwarcytowe. W wyniku wietrzenia mechanicznego bardziej odporne warstwy kwarcytowe zostały wypreparowane na powierzchni bloków skalnych w postaci listew o zmiennej grubości maksymalnie do 10 - 12 cm. Na powierzchni bloków skalnych widoczne są także różne drobne zagłębienia kilkumilimetrowej wielkości, przypominające wyglądem hieroglify uderzeniowe. Obok nich spotyka się także i inne miseczkowate zagłębienia różnorodnego kształtu i różnej wielkości. Formy te zostały wypreparowane najprawdopodobniej w tych miejscach, gdzie piaskowce mają mniejszą zwięzłość. Na niektórych głazach widoczne są liczne spękania oraz ślady po próbach ich rozbijania przez człowieka. Piaskowce kwarcowe o spoiwie krzemionkowym, z których zbudowane są bloki skalne, mają barwę biało - szarą, a na ich powierzchni występuje na ogół brunatno – szaro-rdzawa warstwa wietrzeniowa. Niektóre piaskowce mają lśniące powierzchnie, jakby wygładzone, przypominające "polewy" lub "skorupy ochronne", znane współcześnie z obszarów pustynnych. Barwa tych "polew" jest najczęściej żółta lub różowa, a czasami intensywnie czerwona. Obecność "skorup ochronnych" na blokach skalnych może wskazywać na klimat suchy, wietrzny, prawdopodobnie pustynny, podczas którego tworzyły się te "polewy". Bloki skalne porośnięte są mchami i porostami. Budowa petrograficzna i litologiczna bloków skalnych w rezerwacie "Piekiełko" wskazuje, że utworzone są one z piaskowców trzeciorzędowych wieku sarmackiego. Kwarcowe piaskowce sarmackie tworzyły się podczas okresu trzeciorzędowego w wysładzających się zbiornikach morskich. Znane są one z kilku regionów Wyżyny Lubelskiej: na wzgórzach ostańcowych koło Chełma, Rejowca i Piotrkowa tworzą strop osadów trzeciorzędowych, występują też nad górną Bystrzycą koło Sułowa i przy krawędzi Roztocza koło Aleksandrówki. Piaskowce sarmackie z okolic Chełma i Rejowca były badane szczegółowo, natomiast piaskowce sarmackie z okolic Tomaszowa Lubelskiego dotychczas nie były analizowane pod względem petrograficznym. W wyniku przeprowadzonych w terenie obserwacji można wysunąć wniosek, że bloki skalne znajdujące się w rezerwacie "Piekiełko" są oderwanymi fragmentami miejscowych piaskowców wieku sarmackiego, a nie głazami narzutowymi pochodzenia północnego. Zgrupowanie bloku piaskowców sarmackich w rezerwacie "Piekiełko" koło Tomaszowa Lubelskiego ma także dużą wartość dla badań naukowych, gdyż zwięzłe odmiany piaskowców sarmackich znane z innych części Lubelszczyzny są dzisiaj w dużym stopniu już wyeksploatowane i zniszczone. Zachowanie w stanie prawie nienaruszonym tak dużej liczby bloków skalnych można tłumaczyć tym, że teren ten stanowił niegdyś prawdopodobnie miejsce kultowe, później obszar ten należał do gruntów dworskich. Z rezerwatem "Piekiełko" związane są liczne legendy i podania, co w pewny stopniu przyczyniło się także do zachowania głazowiska w stanie prawie nienaruszonym.

Literatura ( całość dot. przedstawionej informacji):

1. Buraczyński J., Gurba J. "Piaskowce batiatyckie w uroczysku "Piekiełko" na Roztoczu Tomaszowskim - Ann. UMCS Sect.B- Vol 32/33 1977/1978 [druk 1981], s. 219-235.

2. Kondracki J. "Geografia fizyczna Polski" PWN Warszawa 1978.

3. Morawski J., Gardziel Z., Nowak J. "Formy skalne rezerwatu "Piekiełko" koło Tomaszowa Lubelskiego" - Chrońmy Przyrodę Ojczystą- R. 33 (1977), z. 5/6, s. 96-101.

4. Słoniewski E. "Wędrówki po szlakach turystycznych Roztocza" PTTK Oddział w Zamościu, Zamość 1997.

5. Wójcikowski W., Paczyński L. "Roztocze -przewodnik" Wydawnictwo Sport i turystyka, Warszawa 1977.
(Źródło: Strona internetowa Lokalnej Organizacji Turystycznej „Roztocze” z/s w Tomaszowie Lubelskim  http://www.roztocze.com ).

Piekiełko ( geostanowisko); „naukowo - geologicznie”  – rezerwat geologiczny ścisły położony na obszarze Roztocza Wschodniego na terenie gminy wiejskiej Tomaszów Lubelski w powiecie tomaszowskim ( z Tomaszowa Lubelskiego drogą na Ulhówek (2 km); w  Sznurach w drogę przez wieś i nią około 2 km do cmentarza; za nim w lewo, piaszczystą drogą około 800 m do rezerwatu). Współrzędne (WGS84): długość: 23° 27' 45,000; szerokość: 50° 26' 38,600.

Cechy fizyczne obiektu geostanowiska

Geostanowisko ma długość ok. 200 m, szerokość ok. 100 m i powierzchnię ok. 2 ha. Leży na szlaku turystycznym i jest łatwo dostępne. Obiekt jest dobrze wyeksponowany i jest rangi regionalnej.  Posiada wysoką atrakcyjność turystyczną ( 7 pkt. w 10 – stopniowej skali) oraz średnią atrakcyjność  dydaktyczną i naukową ( po 5 pkt. w 10 – stopniowej skali). Na obszarze około 2 ha występuje skupisko 68 głazów znacznych rozmiarów o nie do końca ustalonym pochodzeniu.

Charakterystyka geologiczna geostanowiska

Geostanowisko leży na obszarze synklinorium lubelskiego; jego wiek geologiczny określa się na eocen; litologia – piaskowce; geneza – morska, chemiczna, lodowcowa, antropogeniczna. W morzu eoceńskim (39 - 42 mln lat temu), w strefie przybrzeżnej (w obrębie delty?) osadzały się piaski średnio- i drobnoziarniste z glaukonitem (glinokrzemian potasu, żelaza i magnezu tworzący się w środowisku morskim). W okresie późniejszym (miocen?) piaski uległy sylifikacji (przepojeniu bardzo drobnokrystaliczną krzemionką- chalcedonem) i powstały piaskowce. Krzemionkowe spoiwo nadało im zwięzłość  i uczyniło odpornymi na procesy wietrzeniowe. Zapewne z powodu nierównomiernej sylifikacji, która nie wszystkie partie piaskowców zdołała objąć z równym skutkiem, jak i w wyniku spękania ławic wywołanego obciążeniem lądolodem podczas jego wtargnięcia na ten obszar w czwartorzędzie, warstwy piaskowców popękały na bloki, a te uległy przemieszczeniom. Szczególne usytuowanie tych bloków wokół pola o średnicy 50 m oraz występowanie niektórych głazów na budowli ziemnej umożliwiło archeologom przypuszczenie, że Piekiełko jest prasłowiańskim miejscem kultu, do którego budowy wykorzystano lokalny surowiec w postaci głazów zsylifikowanych piaskowców.
(Źródło: Strona internetowa Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie Błąd! Nieprawidłowy odsyłacz typu hiperłącze.)