Roztocze Środkowe - Bełżec

Charakterystyka ogólna

Gmina Bełżec to gmina wiejska ( powierzchnia 33,55 km2), dawne miasto, od 1 stycznia 1992 roku ponownie siedziba gminy. Położona nad Krynicą Bełżecką (zwaną też Źródło), prawym dopływem Sołokiji, na wschodnim skraju Doliny Kadłubisk (Roztocze Środkowe), rozdzielającej Płaskowyż Jezierni na północy od Płaskowyżu Brzezin na południu i Pagórów Bełżca na południowym wschodzie. Teren gminy pod względem geograficznym położony jest między dwoma mezoregionami Roztocze Środkowe i Roztocze Południowe.

Pod względem administracyjnym gmina Bełżec należy do powiatu tomaszowskiego województwa lubelskiego. Graniczy z gminami Tomaszów Lubelski, Lubycza Królewska i Narol ( w woj. podkarpackim). Jest również miejscowością graniczącą z województwem podkarpackim. Gmina leży 130 km od stolicy województwa - Lublina, 8 km od Tomaszowa Lubelskiego będącego stolicą powiatu, oraz 16 km od przejścia granicznego z Ukrainą w Hrebennem (Gmina Lubycza Królewska).

Miejscowość Bełżec  charakteryzuje się rozproszoną zabudową, ciągnącą się wzdłuż dwóch głównych dróg prowadzących do przejść granicznych: Medyki (droga wojewódzka nr 865) i przejścia w Hrebennem (droga krajowa nr 17). Centrum miejscowości znajduje się przy skrzyżowaniu tych dróg. Tu skupia się życie handlowe, kulturalne i rozrywkowe poprzez działalność Gminnego Ośrodka Kultury, Strażnicy OSP, Gminnej Biblioteki. Tu także ma swoją siedzibę Urząd Gminy.

Od 1998 roku w Bełżcu odbywa się konkurs na palmę wielkanocną. Ma on na celu podtrzymywanie tradycji Niedzieli Palmowej. Konkurs jest imprezą otwartą, biorą w nim udział głównie zrzeszone grupy takie jak Koła Gospodyń Wiejskich, Koła Plastyczne, ZHP, choć zdarzają się również palmy skonstruowane indywidualnie. Wszystkie dzieła prezentowane są w Niedzielę Palmową i uczestniczą w procesji sprzed Kaplicy Najświętszego Serca Jezusowego przy ul. Lwowskiej do kościoła parafialnego. Piękna i emocji z posiadania takich palm nie da się wyrazić słowami. Koniecznie należy uczestniczyć w tej procesji. Na początku sierpnia natomiast warto odwiedzić  popularny Jarmark Św. Wawrzyńca, podczas którego można kupić wyroby twórców ludowych, spróbować regionalnej kuchni i zabawić się przy dobrej muzyce.
(Źródło: Strona internetowa  Gminy Bełżec  http://www.belzec.pl ).
(Źródło:  Witryna Wiejska  http://ww.org.pl ).

Bełżec  położony jest na wysokości ok. 240 m n.p.m. w powiecie tomaszowskim na Roztoczu Środkowym przy drodze krajowej Nr 17 prowadzącej do przejścia granicznego w Hrebennem. Pierwotnie istniała tu wieś Przeorsko lokowana przez Małdrzyków pod koniec XV w. Później na części jej gruntów założono wieś Bełżec  wymienianą po raz pierwszy w 1515 r. Spis z 1546 r. wykazuje, ze jej właścicielami byli Bełżeccy. W 1607 r. król Zygmunt III Waza zezwolił Samuelowi Lipskiemu, wojskiemu bełskiemu, na lokalizację miasta Bełżec na prawie magdeburskim. Silna konkurencja Tomaszowa Lubelskiego i Narola nie pozwoliła na rozwój miasta. Od 1676 r. do dziś Bełżec wymienia się już tylko jako wieś.

W 1648 r. zniszczyły go wojska Bohdana Chmielnickiego. W okresie „potopu”  - wg podań -  w pobliżu  wsi  miała miejsce potyczka  hetmana Czarnieckiego ze Szwedami. Potwierdzeniem tego zdarzenia ma być obecna nazwa tego miejsca – Czarniecka Dolina. Przy szosie do Narola, już poza zabudowaniami wsi (po prawej stronie) znajduje się kopiec ( mogiła poległych), a na nim pochodząca z I poł. XIX w. kapliczka św. Jana Nepomucena.

Bełżec należał do Lipskich jeszcze w 1772 r., kiedy to wznieśli tu dwór. Po nich właścicielami wsi byli: Pajączkowscy, Brześciańscy, Pietrzyccy, Schmidtowie, Melania Geoelle, Lewandowscy i już w okresie międzywojennym – Moraczewscy. Od 1772 r. Bełżec należał do Austrii. Od 1815 r. był miejscowością przygraniczną. Istniała tu komora celna. Wtedy też zmianie uległ przebieg drogi z Warszawy do Lwowa pomiędzy Tomaszowem a Lubyczą. Niegdyś wiodła ona przez Łaszczówkę i Żyłkę, później właśnie przez Bełżec.

W 1887 r. doprowadzono do Bełżca  linię kolejową z Rawy Ruskiej (tam połączenie z trasą do Lwowa), a w 1916 r. z Rejowca przez Zawadę.  Przez krótki okres istniała także linia wąskotorowa Bełżec – Trawniki.

W latach 1918 – 1919 okolice Bełżca były terenem walk polsko – ukraińskich. We wrześniu 1939 r. zginęło w pobliżu wsi kilkudziesięciu żołnierzy z armii „Karpaty” i „Kraków”.  Wydarzenie to upamiętnia cmentarz żołnierski. 4 lipca 1944 r. stację kolejową w Bełżcu zbombardowało lotnictwo Armii Czerwonej. Niemcy szybko wznieśli tymczasowy barak, który funkcjonował jako budynek stacyjny aż do początku lat 90. XX w. (obecnie rozebrany).

W czasie II wojny światowej funkcjonował w Bełżcu niemiecki obóz zagłady. Przez niemal cały 1940 r. ginęli w nim głównie Cyganie. W 1941 r. rozpoczęto organizację nowego obozu, zlokalizowanego przy bocznicy kolejowej, 500 m od stacji Bełżec. Jego załoga składała się z ok. 30 funkcjonariuszy SS i ok. 150 Ukraińców, ochotników wybranych z obozu dla jeńców sowieckich w Trawnikach. W lutym 1942 r. zakończono prace nad komorami gazowymi. Starano się jednocześnie ukryć prawdziwe funkcje obozu – w ogrodzenie wplątano gałęzie, wokół zasadzono drzewa.  W kwietniu 1942 r. rozpoczęto masowe zabijanie. Początkowo mordowano spalinami, później cyjanowodorem. Ocenia się, że w Bełżcu zgładzono ok. 600 tys. ludzi, przede wszystkim Żydów, ale także kilka tysięcy Cyganów i około 1 500 Polaków (głównie za pomoc ludności żydowskiej). Żydzi byli tu przywożeni transportami kolejowymi z niemal całej Generalnej Guberni, a także z Holandii, Niemiec, Norwegii, Czech i Węgier. W 1943 r. przeprowadzono likwidację obozu. Zwłoki wykopywano z ziemi i palono. Do demontażu budynków zatrudniono Żydów, którzy zostali później zgładzeni w Sobiborze. Próbując zatrzeć wszelkie ślady hitlerowcy zasadzili las. Jednak jeszcze w trakcie działania komór gazowych informacje o zbrodniach przedostały się na zachód, dzięki działalności słynnego kuriera polskiego podziemia – Jana Karskiego. Relacje przekazał także porucznik SS dr Kurt Gerstein, który wizytował w 1942 r. obóz w Bełżcu. Przerażony rozmiarem zbrodni, starał się przekazać informacje na Zachód, były one jednak bagatelizowane. Należy  jeszcze wspomnieć Rudolfa Rednera, jedynego więźnia obozu w Bełżcu, który przeżył dzięki brawurowej ucieczce w 1942 r.

 W 2004 r. zakończono prace nad monumentalnym pomnikiem – kamienną  Szczeliną, prowadząca do Niszy.  Uwagę zwraca wykuty tekst pochodzący z Księgi Hioba: Ziemio nie zakrywaj mojej krwi, aby krzyk mój nie ustawał. Wejście na teren obozu to symboliczna rampa kolejowa, której przedłużeniem jest budynek muzeum. Budowę monumentu i muzeum wyceniono wstępnie na 10 mln zł., z których połowę miał zapłacić Amerykański Komitet Żydowski (AJC).
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).