Roztocze Południowe - Horyniec Zdrój
Charakterystyka ogólna
Osiedle, które od 6 II 1998 roku nosi oficjalną nazwę Horyniec-Zdrój, jest najbardziej na wschód wysuniętym uzdrowiskiem statutowym w Polsce. Miejscowość jest siedzibą urzędu gminy w powiecie lubaczowskim, województwie podkarpackim. Położona jest na Płaskowyżu Tamogrodzkim, u podnóża krawędzi Roztocza Wschodniego, nad strumieniami: Glinianiec i Radrużka (w dorzeczu Sołotwy). Horyniec Zdrój liczył 31 XII 2003 roku 2575 mieszkańców. Wieś zajmuje powierzchnię 24,7 km2 i składa się z kilku części, noszących nazwy: Górka, Hałanie, Miasteczko, Ruda, Sioło, Szwaby, Trusze Małe i Trusze Duże oraz osiedla: Sobieskiego i Mickiewicza.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1444 roku. Jej nazwa, wymieniana w 1531 i 1794 roku, wywodzi się od nazwy topograficznej góra (po ukraińsku hora). W ciągu stuleci Horyniec znajdował się w posiadaniu rodzin Lutosławskich, Gorelowskich, Telefusów, Stadnickich, Ponińskich i Karłowskich.
Tradycje lecznicze miejscowości sięgają XVII wieku, kiedy przybywał tu na polowania i kąpiele król Jan III Sobieski. Największe zasługi dla rozwoju i aktualnego znaczenia Horyńca wnieśli przedostatni jego właściciele - Ponińscy. Oni to odkryli i zagospodarowali w XIX wieku źródła lecznicze Horyńca. Urządzili pijalnię wód mineralnych oraz zakład kąpielowy, który z czasem zyskał rozgłos w kraju i za granicą. W okresie przedrozbiorowym Horyniec pełnił rolę osady targowej, o czym świadczy nazwa jego wschodniej części - Miasteczko.
Do najcenniejszych zabytków Horyńca-Zdroju należy pałac Ponińskich, przebudowany w latach 1905-1912 z dawnego, XVII-wiecznego dworu Telefusów, adaptowany w 1969 roku na sanatorium Metalowiec (obecnie Bajka). Przy drodze do Werchraty, w części zwanej Miasteczko, znajduje się fundowany przez Telefusów, późnobarokowy zespół klasztorny Franciszkanów p.w. Niepokalanego Poczęcia MMP, ukończony przez Stadnickich w 1757 roku. W miejscowości znajduje się również dawny teatr dworski, obecnie dom kultury, wzniesiony przez Leandra Ponińskiego w XIX wieku oraz kaplica - mauzoleum Ponińskich, wzniesiona na początku XX wieku.
Występujące na terenie wioski naturalne źródła siarczkowe znane były od dawna. Z ich dobroczynnych właściwości korzystali podobno Marysieńka Sobieska, a także król Jan III Sobieski. Pod koniec XIX wieku Aleksander Oskar książę Poniński urządził pierwszy dość prymitywny zakład kąpielowy. Przewodnik po zdrojowiskach i miejscowościach klimatycznych Galicji podaje, że istniały tu dwa źródła siarczane, z których jedno było obmurowane z żurawiem do czerpania wody, a drugie obudowane cembrowiną drewnianą z daszkiem. Z pierwszego brano wodę do kąpieli, a z drugiego do picia. W owym czasie skład chemiczny horynieckich wód nie był znany, a ich duża skuteczność w leczeniu głównie chorób reumatycznych stwierdzona była w wyniku wieloletnich doświadczeń. Urządzenia kąpielowe, czyli ówczesne łazienki stanowiła szopa z trzema kabinami, po dwie wanny w każdej. Nie było specjalnych mieszkań dla gości. Kuracjusze, których bywało w sezonie około 300, mieszkali w karczmie, klasztorze, oficynie dworskiej lub u miejscowych gospodarzy. Mieczysław Orłowicz (1914) pisze, że w Horyńcu znajduje się mały, prymitywnie urządzony, prawie wyłącznie przez Żydów, frekwentowany zakład kąpielowy o kilku łazienkach. Podczas pierwszej wojny światowej urządzenia zdrojowe uległy zniszczeniu. W 1928 roku właściciel Horyńca Stanisław hr. Karłowski, doceniając walory miejscowych źródeł, uruchomił nowy zakład zdrojowy, który dysponował nowoczesnymi urządzeniami balneologicznymi. Założono również istniejący do dziś park zdrojowy. Dla kuracjuszy wybudowano kilka willi i pensjonatów, między innymi: Aleksandrówka, Kalikstówka, Lwowianka, Józefinka i Rzeszowianka. Po zniszczeniach dokonanych przez UPA pozostała tylko jedna willa i budynek stróżówki przy zakładzie przyrodoleczniczym. Na skutek walk przez długi czas uzdrowisko pozostawało w zapomnieniu. Dopiero w 1948 roku chorzy zaczęli korzystać z kąpieli urządzanych w prowizorycznych warunkach. W 1959 roku Centrala Rolniczych Spółdzielni podjęła inicjatywę budowy uzdrowiska z przeznaczeniem dla ludzi pracujących w rolnictwie. Mówiło się o tak zwanym „chłopskim uzdrowisku". Pierwsze sanatorium, noszące nazwę Metalowiec, powstało w 1968 roku, w adaptowanym na ten cel pałacu. W 1975 roku zakład Horyniecki został przejęty przez PP Uzdrowiska Polskie. Wkrótce utworzono Dyrekcję Uzdrowiska Horyniec. W 1976 roku Horyniec uzyskał status uzdrowiska. Na początku lat 70. XX wieku w północnej części wsi, po przeciwnej stronie torów kolejowych, rozpoczęto budowę nowego centrum uzdrowiskowego. Nawiązując do tradycji, w 1977 r. oddano do użytku sanatorium Rolnik, które po gruntownej przebudowie w 1994 r. otrzymało nazwę Centrum Rehabilitacji Rolników KRUS. W 1998 roku zakończono budowę nowoczesnego zakładu przyrodoleczniczego.
Podstawą rozwoju obecnego uzdrowiska Horyniec-Zdrój są słabo zmineralizowane wody siarczkowe (z siarkowodorem H2S) z dużą ilością pierwiastków śladowych (wapń, sód). Na terenie uzdrowiska znajduje się 14 naturalnych źródeł mineralnych. Występują one na niewielkiej powierzchni w parku zdrojowym oraz w jego sąsiedztwie. Najbardziej wartościowe i wydajne źródła to Róża III i Róża IV, mające charakter wód artezyjskich. Wykorzystywane są one do kuracji pitnej i kąpieli. Nazwa tych źródeł pochodzi od imienia księżnej Róży Ponińskiej, córki Aleksandra Oskara Ponińskiego i żony Stanisława hr. Karłowskiego. W trzech istniejących sanatoriach: „KRUS”, „Bajka” i „Uzdrowisko Horyniec” leczy się choroby narządów ruchu i schorzenia reumatyczne, neurologiczne oraz przemiany materii. Ostatnio przy KRUS-ie otwarto basen, bardzo cenny obiekt do wykorzystania leczniczo-turystycznego.
(Źródło: Strona internetowa Miasta i Gminy Narol http://www.narol.pl ) - Szlak zielony im. św. Brata Alberta (Adama Chmielowskiego).
