Rynek Wodny
Rynek Wodny położony jest na południe od Rynku Wielkiego i możemy do niego dojść ul. Moranda, wyznaczającą poprzeczną oś układu miasta, za blokiem kamienic przyrynkowych. Plac ten, leżący na wsch. od wspomnianej osi pn. – pd., wyznaczonej ulicą Moranda ma kształt wydłużonego prostokąta o wymiarach 50 x 70 m. Rynek Wodny nie pełnił nigdy funkcji handlowej. Znajdowały się tu domy znakomitych mieszkańców Zamościa, mieszkał tu m.in. sekretarz kanclerza, także inni urzędnicy i ich rodziny. Początkowo rynek ten był usytuowany bardziej na zachód, ściśle na osi poprzecznej miasta, miał także kształt kwadratu o wymiarach 50 x 50 m z czterema parcelami w każdej pierzei i stanowił odpowiednik Rynku Solnego na północy.
Domy podcieniowe nie zachowały się, ale ich istnienie potwierdziły powojenne badania wykopaliskowe. Nazwa Rynku – Wodny – powstała zapewne z powodu sąsiedztwa z terenami zalewowymi w dolinie Łabuńki w pd. stronie miasta. Dopiero na przełomie XVIII i XIX w. plac został „przesunięty” w kierunku wschodnim. Zabudowa placu jest jedno- i dwupiętrowa, mało harmonijna.
Pierzeja północna Rynku Wodnego
W pierzei pn., o najbardziej harmonijnej zabudowie jednopiętrowej dominuje dwupiętrowa kamienica narożna (ul. Żeromskiego 20), będąca przedłużeniem długiej kamienicy „Telanowskiej” lub „Zamoyskich” z XVII w., przy ul. Staszica nr 23. Prowadzącą od Rynku Wielkiego ul. Moranda przecina pod kątem prostym ul. Żeromskiego, na zach. od Rynku Wodnego zamknięta wieloboczną bryłą prezbiterium kolegiaty. Zabudowa tej ulicy pochodzi w większości z XIX w., kamienice restaurowano w l. 1974 – 78. Warto zwrócić uwagę na budynek nr 9. Zapewne na miejscu XVII – wiecznej kamienicy, zniszczonej przez pożar, w 1890 wzniesiono łazienki publiczne wg proj. W. Siennickiego. Elewacja dzisiejsza podobna jest do dawnej, wyróżnia się dwoma narożnymi arkadowymi portalami ujętymi w boniowane pilastry, zwieńczone trójkątnym szczytem. Na osi nad oknem piętra inicjały właściciela JC i data 1890.Także wówczas sąsiednia kamienica przy tej ulicy (nr 11), mieszcząca warsztat zamożnego stolarza Konstantego Ptaszyńskiego, zaadaptowana została na teatr. Autorem przebudowy był również W. Siennicki. Pierwszymi użytkownikami teatru były wędrowne trupy, a od 1906 Zamojskie Towarzystwo Muzyczno – Dramatyczne. Odbywały się tu wieczory muzyczno – literackie, koncerty i przedstawienia amatorskie, także pierwszy publiczny (oficjalny) koncert Orkiestry Włościańskiej Karola Namysłowskiego.
Po przeciwnej stronie warto zajrzeć na malownicze podwórka kamienic rynkowych, które uporządkowane w czasie ostatniej restauracji dodają uroku zabytkowej architekturze Starówki.
Pierzeja zachodnia Rynku Wodnego.
Przy ul. Kościuszki w kierunku zach. widoczny piętrowy, neorenesansowy pałacyk, tzw. „Generałówka”, wzniesiony w l. 1878 – 1882 dla rosyjskiego komendanta garnizonu zamojskiego, wg proj. Władysława Siennickiego. Wewnątrz reprezentacyjna klatka schodowa. Budynek sąsiaduje ze starszym budynkiem zajętym dziś poprzez pocztę. Budowla ta to dawny szpital ufundowany przez Jana Jakuba Zamoyskiego w 1775.
Pierzeja południowa Rynku Wodnego.
Niemal całą pierzeję pd. zajmuje fasada d. zespołu klasztornego klarysek (franciszkanek). Klaryski zostały sprowadzone do Zamościa w 1676. Po ich kasacie w 1784, początkowo kościół objęli zamojscy franciszkanie, a od 1787 siostry miłosierdzia, które do 1812 prowadziły tu szpital. W 1817 kościół i klasztor obrócono na lazaret wojskowy. Przed ostatnią wojną była tu siedziba komendy policji. W 1947 Społeczny Komitet Opieki zorganizował tu dom dla sierot z Warszawy, od 1949 do 1985 mieścił się tu Państwowy Dom Dziecka.
Kościół murowany wzniesiono ok. 1696 w stylu barokowym wg proj. J.M. Linka z fundacji ordynatowej Anny z Glińskich Zamoyskiej. Kościół ten – jednonawowy, z węższym, prosto zamkniętym prezbiterium skierowanym ku południowi i fasadą od strony Rynku, otrzymał elewację z typowym dla twórczości Linka detalem architektonicznym (m.in. motyw złamanego belkowania pod oknami). Trójskrzydłowy klasztor, piętrowy, przylegający do kościoła od wschodu, wzniesiony został przez ordynata Jana Jakuba Zamoyskiego ok. 1769 – 74. We wnętrzu dawnego kościoła, przedzielonego w XIX w. na 2 kondygnacje, zachowało się nad salą, pełniącą funkcję widowiskową, sklepienie prezbiterium. W budynku poklasztornym, również w piwnicach jest wiele pomieszczeń sklepionych. W narożu płn. – wsch. na parterze zachowała się duża sala refektarza.
Furta Wodna
Dawne przejście piesze (poterna) wraz z pozostałościami kurtyny na teren przedpola u wylotu ul. Moranda, w kierunku Rotundy. W trakcie prowadzenia prac ziemnych przy budowie zbiornika retencyjnego w 1978 odsłonięto ceglany mur – fragmenty fortyfikacji (budowanych wg proj. B. Moranda zapewne na przełomie XVI i XVII w., rozbudowanych przez J.Ch. Mallet – Malletskiego), zburzonych prawdopodobnie w 1866. Rekonstrukcji furty wraz z kurtyna dokonano w l. 1980 – 84.
(Źródło: Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995).