Rotunda

Rotunda to Mauzoleum Martyrologii Zamojszczyzny. W latach 1940 - 1944 była miejscem kaźni ludności Zamojszczyzny. Hitlerowcy więzili tu, zamordowali wiele tysięcy Polaków".

Surowa budowla forteczna, tzw. działobitnia - wzniesiona została w 1825 - 31 pod kierunkiem gen.  J. Ch. Mallet-Malletskiego jako stanowisko obronne wysunięte na 500 m przed fosę w kierunku pd. ( 800 m od Rynku Wielkiego ). Potężne mury ceglano - kamiennego gmachu w formie pierścienia o szerokości ok. 7 m, otwartego od strony miasta, są wysokie na 9,5 m, zaopatrzone w okna - strzelnice i płasko przykryte półtorametrową warstwą ziemi. Obronny charakter wzmagała zachowana częściowo do dziś fosa z wodą, biegnąca także wzdłuż grobli. Do wewnętrznego okrągłego dziedzińca wychodzą drzwi usytuowanych promieniście 19 ( dawniej 20 ) cel przesklepionych kolebkowo, pierwotnie otwartych na dziedziniec arkadami. Przed ostatnią wojną Rotunda służyła za prochownię dla miejscowej jednostki wojskowej. W czasie nalotu niemieckiego we wrześniu 1939 skrajna cela lewego skrzydła została zbombardowana i znajduje się w stanie trwałej ruiny.

Już od października 1939 Niemcy rozstrzeliwali tu pojedyncze osoby. W 1940 - 42 Rotunda stała się miejscem tzw. przejściowego obozu dla aresztowanych, zorganizowanego przez niemiecką Policję Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) przede wszystkim dla osób objętych akcją oznaczoną kryptonimem A-B, czyli dla inteligencji polskiej i ludzi zdolnych do kierowania ruchem oporu. W okresie akcji wysiedleńczej na Zamojszczyźnie - od listopada 1942 do sierpnia 1943 - "przejściowy obóz" stał się miejscem zagłady, w którym trwały masowe egzekucje przywożonych osób, także dzieci. Od 1943 do momentu wyzwolenia w związku z szeroką akcją pacyfikacyjno - wysiedleńczą trwało specjalne nasilenie egzekucji w Rotundzie, połączone ze starannym zacieraniem śladów przez palenie zwłok na dziedzińcu. Wydobywano też i palono zwłoki wcześniej rozstrzelanych i chowanych w rowach wokół Rotundy. Wskutek zacierania śladów oraz braku pisanych dokumentów niemieckich trudno jest bliżej określić liczbę zamęczonych ofiar. Mimo skrupulatnego zacierania śladów przez hitlerowc6w w 1944, wiele rzeczowych dowodów dokonanych zbrodni zostało znalezionych i zabezpieczonych: są one eksponowane w Muzeum Rotundy, otwartym w kwietniu 1947. Wówczas też społeczeństwo zasadziło drzewa wzdłuż drogi, a na murach wystawiono krzyż. Do Rotundy i jej najbliższego otoczenia przeniesiono z różnych miejsc groby żołnierzy polskich z 1939, partyzantów z Zamojszczyzny, a także żołnierzy radzieckich poległych przy wyzwoleniu Ziemi Zamojskiej. Cmentarze te w l. 1955 - 56 zostały uporządkowane, a groby otrzymały ujednoliconą oprawę plastyczną . W l. 1966 - 67, dzięki inicjatywie ZBOWiD, zorganizowano nową ekspozycję w 4 celach prawego skrzydła (XVI-XVII), uporządkowano teren i dojazdy dla autokarów, oznaczono tablicami miejsca egzekucji, palenia zwłok na dziedzińcu i miejsce zasypywania prochów pod fosą. Przy wejściu na dziedziniec Rotundy 2 skrzydła pierwotnej bramy drewnianej z niemiecka napisem : "Gefangenen-Durchganglager Sicherheitspol" ( "Obóz przejściowy dla więźniów policji bezpieczeństwa" ). Za bramą na lewo przed rumowiskiem zbombardowanej celi, niewielki teren wydzielony przez Niemców zasiekami z drutu kolczastego, to "Miejsce uświęcone krwią więźniów Rotundy zamordowanych przez zbrodniarzy hitlerowskich. Tu dokonano masowych rozstrzeliwań i egzekucji" ( napis na tablicy ). W czasie masowych rozstrzeliwań ogień z karabinów maszynowych kierowano na więźniów z przeciwległej strony, z góry, z podestu schodów prowadzących na mury Rotundy. Na środku okrągłego dziedzińca tablica upamiętniająca akt ostatniej fazy zbrodni: "W miejscu tym zbrodniarze hitlerowscy masowo spalili na stosie zwłoki pomordowanych ofiar więźniów Rotundy. Cześć ich pamięci". Zwłoki na stosie palono oblewając je uprzednio smołą. Wokół dziedzińca była trzymetrowej szerokości bieżnia, na której w czasie codziennych przymusowych ćwiczeń i biegów więźniowie byli bici, często na śmierć. Do cel prowadziły drzwi obite blachą z niewielkim zakratowanym okienkiem ( niektóre z nich zachowały się ). Wnętrza cel przesklepione są potężnymi kolebkami, oświetlone półkolistym oknem bez szyb, ale z kratą i drewnianą okiennicą w arkadowej wnęce w ścianie zewnętrznej. Na ubitej glinie leżało nieco słomy jako posłanie dla więźniów. Cele łączyły się wówczas ze sobą w kolistą amfiladę, dzięki wąskim przejściom arkadowym. Więźniom nie wolno było pod karą przechodzić do sąsiednich cel, jak też wyglądać na dziedziniec przez okienko w drzwiach, gdyż strażnicy strzelali. Niektóre cele miały przeznaczenie specjalne: w I hitlerowcy gromadzili beczki ze smołą na palenie zwłok, w II przechowywali chlor, w III zakuwano więźniów w kajdany - temu celowi służyło kowadło znalezione po wyzwoleniu.

Dla upamiętnienia męczeńskiej śmierci wielu Polaków społeczeństwo Zamościa zagospodarowało cele Rotundy. Umieszczono tablice informacyjne i epitafia dedykując je poszczególnym osobom lub grupom społecznym. Większość ofiar nie ma swoich grobów dlatego też wzniesiono im mogiły symboliczne ( pomniki pamięci ). Pracom przewodniczył społeczny Komitet Rotundy z Janem Ogórkiewiczem jako przewodniczącym. Zgromadzone środki finansowe pozwoliły uporządkować cele i cmentarz wokół Rotundy. W kwietniu 1947 roku dokonano uroczystego poświęcenia i otwarcia Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny. W latach 1966 - 1967 przeprowadzono gruntowne prace porządkowo - konserwatorskie bez zasadniczych zmian w idei, która przyświecała Komitetowi. Do istniejącego wystroju cel w latach dziewięćdziesiątych w trzech celach dodano nową symbolikę i emblematy ( znak Związku Sybiraków, Wołyniaków, więźniów z okresu terroru komunistycznego ). Działający Komitet Rotundy gromadził także zdjęcia, materiały archiwalne, muzealia. Eksponowano je w XVI - XX celi. Obecnie ze względów konserwatorskich materiały te znajdują się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Zamościu . Na dziedziniec Rotundy wchodzimy przez bramę, która była świadkiem rozgrywającej się tam tragedii. Na drewnianych drzwiach napis w j. niemieckim "Gefangenen Durchgangslager Sicherheitspol" poniżej mniejszymi literami "Beschlagnahmt im Einvernehmen mit der Ortskommandtr Zamosc".

Za bramą od lewej strony rozpoczynamy zwiedzanie cel.

I - Ruiny celi zbombardowanej we wrześniu 1939 roku. Tu wykonywano wyroki śmierci. Miejsce upamiętnia płyta z napisem : "Miejsce uświęcone krwią więźniów Rotundy zamordowanych przez zbrodniarzy hitlerowskich. Tu dokonywano masowych rozstrzeliwań i egzekucji". Obok brzozowy krzyż z napisem. Całość ogrodzona oryginalnymi zasiekami z drutu kolczastego.

II - Cela gospodarcza

III - cela Wołyniaków. Poświęcona męczeństwu ludności polskiej na Wołyniu, bestialsko mordowanej i przez nacjonalistów ukraińskich. Uroczystego otwarcia i dokonano w 1992 roku. Centralne miejsce w celi zajmuje sarkofag z napisem : "Zmarłym tragicznie na Wołyniu 1939 - 1945" i urna z napisem na przepasce "Ziemia przesiąknięta krwią 68 700 Polaków". Na ścianach herby miast powiatowych Wołynia, tablice z nazwiskami.

IV - Cela Więźniów Politycznych ( dawniej Powstańców Warszawy ). Pośrodku celi granitowa płyta z napisem: "Poległym i pomordowanym ofiarom terroru komunistycznego na Zamojszczyźnie w latach 1939- 1989". Na ścianach cegiełki z nazwiskami. Obok Syrena znak walczącej Warszawy .

V - Cela Prawników i Sędziów. W centralnej części cokół zwieńczony krzyżem z cierniową koroną. Na ścianach przyokiennych sgrafitto przedstawiające postacie więźniów obozów koncentracyjnych.

 VI - Cela Sybiraków ( dawniej Nieznanego Więźnia Politycznego ). W celi znajduje się symboliczna mogiła Nieznanego Więźnia Politycznego. Związek Sybiraków w 1992 do istniejącej symboliki dodał znak Związku, wmurowano granitowe tablice. Po lewej stronie umieszczono miejscowości, do których deportowano Polaków w latach 1940 - 1941, po prawej stronie miejscowości i nazwy łagrów w Związku Sowieckim,  do których zsyłano żołnierzy AK, BCH w latach 1944 - 1956.

VII - Cela Stowarzyszenia Kupców Polskich. Pośrodku celi drewniany krzyż, na którym umieszczono nazwiska 12 zamojskich kupców. W kracie okiennej znak Stowarzyszenia Kupców Polskich.

 VIII - Cela Harcerzy. W celi pomnik z symboliką harcerską, wojenną, martyrologiczną. Na tablicy 36 nazwisk harcerzy zamojskich obok napis : "Odeszli na więzienną wartę", a obok inny napis : "Przechodniu powiedz innym, że zginęliśmy za Polskę". Na ścianach epitafia, wśród nich poświęcone 16 letniej Grażynie Kierszniewskiej - uczennicy III klasy Gimnazjum Żeńskiego im. M. Konopnickiej i Szkoły Muzycznej im. M. Karłowicza w Zamościu, która zginęła na Rotundzie 8 lipca 1940 roku. Obecnie kilka drużyn harcerskich nosi jej imię. Aranżacja celi wykonana wg projektu Feliksa Kierszniewskiego - ojca Grażyny,  przez przyjaciół, żołnierzy, rodziców, harcerzy z drużyn Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych i Liceum Ogólnokształcącego w Zamościu. W kracie okiennej krzyż harcerski.

IX - Cela Więźniów Majdanka. Na miejscu centralnym kamienny pomnik w kształcie graniastosłupa, zwieńczony krzyżem i napis "Majdanek". Na ścianach tablice z nazwiskami pomordowanych i epitafia. W kracie okiennej żelazne orły.

X - Kaplica - Cela Duchownych Katolickich. Wewnątrz celi ołtarz z surowej cegły i drewnianym krzyżem. Na ścianie tablice i epitafia.

XI - Cela Więźniów Oświęcimia. Symboliką i wystrojem nawiązuje do celi poświęconej Więźniom Majdanka, tylko napis OŚWIĘCIM przypomina o innym obozie zagłady. Na ścianach tablice i epitafia.

XII - Cela Pocztowców. W celi tablica informacyjna, że znajduje się tu "Symboliczny grobowiec ku czci zamordowanych przez hitlerowców w latach 1940 - 1943". Poniżej nazwiska 12 pomordowanych. Pomnik ufundowany przez kolegów pocztowców w 1947 roku. W kracie okiennej znak Poczty Polskiej.

XIII - Cela Nauczycieli. W celi znajduje się okazały pomnik upamiętniający śmierć 90 nauczycieli z powiatów: Zamość, Biłgoraj, Hrubieszów, Tomaszów. U stóp pomnika napis : "Widzieli z dala świateł niebieskich płomieni / Do godów życia nigdy nie zasiądą / A może nawet zapomnieni będą". Na ścianach epitafia, w kracie okiennej wykuta cierniowa korona.

XIV - Cela Partyzantów. Pośrodku celi cokół zwieńczony orłem. Na cokole napis: "Ku czci poległych b. partyzantów walczących o wolność, niepodległość i demokrację z okupantem hitlerowskim na Ziemi Zamojskiej - Związek Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację w Zamościu". Przy pomniku stoją dwie kamienne postaci naturalnej wielkości, pełniąc służbę wartowniczą. Na ścianach tablice i epitafia.

XV - Cela Spółdzielców. W centralnej części pomnik fundowany przez Związek Zawodowy Pracowników Spółdzielczości, poświęcony został jak głosi napis : "Pamięci Pracowników Spółdzielczych zamordowanych przez niemieckiego okupanta" . Na symbolicznej płycie nagrobnej napis : "W grobie się wolni / uchronim przed niewolą / na naszej skroni / tylko laurów wieniec / lub bladość trupia / nie wstydu rumieniec" - ZZPS Oddział Zamość.

XVI – XX. W celach tych znajdują się tablice opisujące historię Zamościa i Zamojszczyzny w latach 1939 - 1944 z bogatym materiałem ilustracyjnym. Eksponowane zdjęcia, afisze, ogłoszenia, plakaty, odezwy są kopiami oryginałów przechowywanych w zbiorach Muzeum Okręgowego w Zamościu. Jedna z cel w całości poświęcona jest dzieciom pacyfikowanej Zamojszczyzny, wywiezionym do Rzeszy, zamordowanym w obozach. Ekspozycja muzealna kończy zwiedzanie cel. Pośrodku dziedzińca znajduje się kamienna płyta upamiętniająca palenie ciał ludzkich.

Cmentarz wojenny - położony na zboczu szerokiej grobli wzdłuż alei prowadzącej do Rotundy oraz dookoła jej murów, podzielony został na kwatery. Po prawej stronie grobli - kwatery żołnierzy, którzy polegli we wrześniu 1939 i żołnierzy Armii Krajowej, wokół murów usytuowane są groby ludzi, którzy zginęli na Rotundzie i na terenie miasta, po lewej stronie znajdują się mogiły żołnierzy radzieckich i ludności żydowskiej oraz mogiła ofiar ludobójstwa stalinowskiego. Większość mogił to groby zbiorowe, bezimienne, tylko nieliczni mają swoje imienne nagrobki.

Kwatera Żołnierzy Armii Polskiej z września 1939 r. Spoczywają tutaj żołnierzy polscy, którzy zginęli w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku. Ekshumowano zwłoki z cmentarzy znajdujących się na polach bitewnych pod Tomaszowem Lubelskim, Cześnikami, Krasnymstawem, Tarnawatką, Krasnobrodem i w innych miejscowościach. Ekshumacje prowadzono w latach 1951 - 1958.

Kwatera Żołnierzy Armii Krajowej. W kwaterze tej pochowani zostali żołnierze z pierwszego samodzielnego oddziału leśnego por. Piotra Złomańca "Podlaskiego", polegli w bitwie pod Lasowcami w dniu 4.11.1943. Zginęło wówczas 32 partyzantów i 8 osób ludności cywilnej. Tu spoczywają także żołnierze AK z kompanii "Renety" i "Skały" Franciszek Bednarski i Mieczysław Szejn polegli w walce z Ukraińską Armią Powstańczą - Ukraińską Samoobroną Narodową ( UPA -USN ) wspierane jednostkami SS - Galizien w kwietniu czerwcu 1944 roku. Poległych partyzantów ekshumowano z terenów walk w Lasach Posadowskich i Rzeczycy.

Kwatera Ofiar Ludobójstwa Hitlerowskiego. W kwaterze tej spoczywają w 486 zbiorowych mogiłach pomordowani na Rotundzie i na terenie miasta Zamościa. Większość ofiar pozostała bezimienna. Tylko nieliczne osoby udało się zidentyfikować. Prace ekshumacyjne prowadzone były w latach 1944 - 1948 pod przewodnictwem specjalnie powołanej Komisji Sądowo - Lekarskiej.

Kwatera Żołnierzy Armii Czerwonej. Znajdują się tutaj mogiły partyzantów z oddziału "Miszki Tatara"  (Atamanow Michał), radzieckich jeńców wojennych z obozów jenieckich w Zamościu rozstrzelanych na Rotundzie, a także żołnierzy Armii Czerwonej poległych w walkach z Niemcami w lipcu 1944 roku na ziemi zamojskiej. W śród mogił żołnierskich znajduje się okazały pomnik gen. Siergieja Ogurcowa dowódcy 10 Dywizji Pancernej, który po ucieczce z obozu jenieckiego walczył w oddziale partyzanckim a zginął w 1942 roku w okolicach Krasnobrodu.

Kwatera Ofiar Ludności Żydowskiej. W kwaterze tej pochowano szczątki osób ekshumowanych z miejsc kaźni ludności żydowskiej w Szczebrzeszynie, Obroczy, Szewni, Nieliszu, Deszkowicach, Sułowie, Krasnobrodzie i Zwierzyńcu. Również 20 listopada 1942 na Rotundzie rozstrzelano ok. 200 Żydów. Na zewnętrznej stronie muru Rotundy w latach 1945 - 1947 wmurowano 175 kamiennych cegiełek z nazwiskami osób z Zamojszczyzny, które zginęły w więzieniach i obozach hitlerowskich.
(Źródło: Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995).