Ratusz
Ratusz, obecnie siedziba Urzędu Miasta, usytuowany w pn. pierzei Rynku, stanowi wybitny akcent urbanistyczny; wyróżnia się wyniosłą bryłą ukoronowaną attyką, wieżą zegarową wys. 52 m i szerokimi wachlarzowymi schodami od frontu. Jego charakterystyczna bryła powstała w wyniku kilku etapów budowy od XVI do XVIII w.; pod względem stylowym jest niejednorodny, manierystyczno-barokowy.
Ratusz przewidziany był od razu w programie założonego w 1580 r. miasta, ale budowę jego rozpoczęto dopiero w 1591. Pierwotny, został wzniesiony przez Moranda na 2 działkach budowlanych w ciągu północnej pierzei rynkowej, z wysuniętą ku przodowi wieżą obok kamienic (a nie na środku Rynku jak zazwyczaj), do których upodobnił się podcieniami. W 1605 wieża, wskutek groźby runięcia, została wzmocniona potężnymi skarpami przez muratora Michała Beltera. Ratusz morandowski został gruntownie przebudowany w 1639 - 51 przez Jana Jaroszewicza i Jana Wolffa. Gmach wówczas znacznie powiększono i podwyższono; otrzymał on obecny trzykondygnacjowy korpus z wysoką attyką i regularne, rytmiczne podziały elewacji z pilastrami i konchowymi w duchu manieryzmu. Z pierwotnego Ratusza pozostały zewnętrzne ściany, wieża, (choć też podwyższona o górną kondygnację) i podcienia od frontu. Nowy korpus ratusza poszerzono kosztem sąsiedniej parceli od zach. i ulicy od wsch. oraz odizolowano z ciągu kamienic przez stworzenie od zach. wąskiej uliczki Ratuszowej. Nadto został rozbudowany ku przodowi "wchłaniając" korpus wieży. Z 3 stron otrzymał podcienia - od frontu i z boków. w Ratuszu znalazły pomieszczenia urzędy miejskie, Trybunał Zamojski dla miast ordynacji, waga miejska (mieściła się na parterze - tu gdzie obecnie kawiarnia), na zapleczu - kompleks jatek. Ściana frontowa budynku była skierowana w stronę placu reprezentacyjnego, a zaplecza handlowe - w stronę placu targowego. Ratusz łączył, więc funkcje reprezentacyjne z handlowymi. Następna istotna przebudowa, w formach późnobarokowych, została przeprowadzona zapewne w g proj. Jerzego de Kawe i Andrzeja Bema. Po reorganizacji straży miejskiej przed 1757 wzniesiono przed fasadą budynek odwachu. Parterowy, dwutraktowy, ze sklepionymi pomieszczeniami i arkadową bramą - oparty był "plecami" o wieżę i fasadę Ratusza. W 1767 - 70 wybudowano monumentalne, dwuskrzydłowe schody wsparte na arkadach, prowadzące nad odwachem na I piętro. W 1770 wieża otrzymała smukły hełm z latarnią (z poprzedniego przeniesiono chorągiewkę z datą 1651) oraz miniaturowe hełmy na narożach attyki z kopiami herbu Jelita Zamoyskich. Dwie sale na piętrze dekorowały wówczas malowidła Jana Majera.
Za czasów Królestwa Polskiego, gdy Zamość przestał być miastem prywatnym, a stał się państwową twierdzą, za rządów gen. Mallet-Malletskiego samorząd miejski przeniesiono do Nowej Osady, a gmach ratusza zamieniono na więzienie. Na rozkaz wielkiego ks. Konstantego gmach został gruntownie przebudowany w latach 1823 - 25 w duchu zdawkowego, "koszarowego" klasycyzmu. Zamurowano wówczas podcienia, zdjęto attykę przykrywając budynek dachem czterospadowym, elewację pozbawiono dekoracji i obramień okiennych. Wówczas też na zapleczu ratusza od strony pn. na miejscu drewnianych jatek wzniesiono piętrowy budynek więzienny z okazałą bramą a następnie po 1854 wąskie skrzydła boczne połączyły nowe więzienie z głównym korpusem dawnego ratusza, zamykając w środku niewielki dziedziniec. Samorząd miejski wrócił na poprzednie miejsce po likwidacji twierdzy w 1866. Rekonstrukcja Ratusza wg pierwotnego wyglądu została przeprowadzona w latach 1936-38 przez Tadeusza Zarembę. Przywrócono wówczas attykę i podziały elewacji oraz odsłonięto portal główny na I piętrze. Od 1936 do lat okupacji w skrzydle wsch. mieściło się Muzeum Krajoznawcze.
W latach 1963 – 1968 Pracownie Konserwacji Zabytków przeprowadziły modernizację wnętrz Ratusza wg projektu T. Makarskiego i Z. Kropisza. Otwarto też wówczas arkady frontowego podcienia i rozebrano (chyba niepotrzebnie) budynek odwachu z XVIII w., pozbawiając schody bezpośredniego oparcia. W 1980 odnowiono elewacje.
Monumentalne wachlarzowe schody, wysunięte dziś daleko przed fasady ratusza, nie tylko panują nad całym placem, ale jak gdyby ogarniają go swoimi ramionami i wraz z frontową elewacją stanowią oprawę sceniczną dla różnych uroczystości publicznych i imprez kulturalnych, zwłaszcza dla spektakli Zamojskiego Lata Teatralnego. Już przed wojną służyły, jako tło dla inscenizacji teatralnych słynnej "Reduty" Juliusza Osterwy.
Nad środkową arkadą schodów został umieszczony w 1937 rzeźbiony kartusz Tomasza Zamoyskiego z ok. 1620, z jego łacińską dewizą, pochodzący z bastionu wsch. nr VII. Schody z kamienną, ażurową balustradą prowadzą do głównego wejścia na reprezentacyjne I piętro. Barokowy portal z XVII w. (przeniesiony tu z parteru w poł. XVIII w.), o uproszczonych formach, zwieńczony jest nowszą tarczą z herbem miasta: św. Tomasz Apostoł trzymający tarczę z 3 włóczniami herbu Jelita Zamoyskich. Herb o podobnej formie został nadany miastu w przywileju Stefana Batorego w 1580. Na prawej skarpie wieży - tarcza z krzyżem Grunwaldu III klasy i datą (12 X 1947) nadania go przez Radę Państwa miastu za bohaterstwo jego mieszkańców w walce z okupantem hitlerowskim i wkład w wyzwolenie społeczne oraz Order Sztandaru Pracy I klasy, nadany 24 V 1981. Po lewej tablica upamiętniająca wpis Zamościa na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO ( 14 XII 1992). W wielkiej sieni umieszczone są na bocznych ścianach stiukowe płaskorzeźby masek ludzkich z 2 ćw. XVII w., przeniesione tu z figury "Święty Piątek" przy d. trakcie lwowskim. Na II piętrze, na portalu sali obrad zabytkowy napis "Consulatus", wycięty antyczną kapitałą, oznaczający dawniej wejście też do Sali Rady. Na parterze oprócz kawiarni, mieści się Zamojski Ośrodek informacji Turystycznej oraz galeria Zamojskiego Towarzystwa Fotograficznego. W lecie z wieży ratuszowej codziennie w południe rozlega się hejnał, skomponowany przez zamościanina Aleksandra Bryka. W 1979 w pn. - zach. kwartale Rynku odkryto relikty pręgierza. W 1978-80 usunięto starą nawierzchnię z trawnikami i ułożono nową - klinkierowo - kamienną o kratkowych podziałach.
(Źródło: Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995).