Katedra
Infułatka
Usytuowana na południe od Kolegiaty piętrowa budowla o wysokim, czterospadowym dachu jest historyczną rezydencją infułatów zamojskich. Powstała przy końcu XVI w. według projektu Bernarda Moranda. Ćwierć wieku później przebudowana, otrzymała jeden z piękniejszych barokowych portali w Polsce. Infuła w zwieńczeniu, a pod nią kartusz z herbem Prus i inicjałami N K D Z wskazują, iż budowę przeprowadził Mikołaj Kiślicki – pierwszy infułat i dziekan. Obok bogato dekorowanego portalu, Infułatka zachowała też elementy wcześniejszego, skromnego renesansowego wystroju okien i portali wewnętrznych.
Po okresie 1942-54, gdy mieścił się tu urząd telegraficzny, obiekt zwrócono Kolegiacie. Jest teraz siedzibą dziekana zamojskiego. W sali na parterze, z zachowaną na sklepieniu dekoracją listwową i herbem Kiślickiego, 25 października 1987 r. uroczyście otwarto i poświęcono Muzeum Sakralne Kolegiaty Fundacji Rodziny Zamoyskich. Na ekspozycję składają się przechowywane dotąd w skarbcu najcenniejsze zabytki kolegiackie. Na uwagę zasługuje bogaty zbiór szat liturgicznych, a wśród nich dwa białe ornaty z data 1583 i pocz. XVII w., komplet czerwony ze zlotogłowiu (ornat, kapa, dalmatyka oraz antepedium) zamówiony przez ordynata w 1601 r. we Florencji, zielony i czerwony ornat fundacji Tomasza Zamoyskiego (1612-1618), XVII-wieczne ornaty z tkanin francuskich, infuły (najstarsza z pocz. XVII w.). Eksponowane są też stare relikwiarze, m.in. z rąbkiem szaty (velum) Najświętszej Maryi Panny – jeden z najwybitniejszych tego typu zabytków w polskiej sztuce sakralnej, a zarazem jedno z wybitniejszych dzieł polskiej sztuki jubilersko – złotniczej przełomu XVI i XVII w. oraz relikwiarze św. Tomasza, św. Piotra, a ponadto okazały srebrny relikwiarz św. Jana Kantego – dzieło złotników krakowskich (1702); pacyfikały z relikwiami: drewniany inkrustowany masą perłową (pierwsza poł. XVII w.), hebanowy z wizerunkiem Chrystusa z kości słoniowej (druga poł. XVIII w.) i z relikwiami św. Jana Nepomucena (pierwsza ćwierć XVIII w.); późnorenesansowy kielich, będący dziełem miejscowego złotnika (1641), barokowa monstrancja (1685), ampułki na wino i wodę (ok. 1615), krzyż procesyjny fundacji Marcina Zamoyskiego osadzony na drzewcu chorągwi zdobytej pod Chocimiem (1687), gotycka misa ze sceną Zwiastowania NMP.
Większą wartość historyczną posiada biała płócienna koszula koronacyjna Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W muzeum umieszczono też suknię z obrazu Matki Boskiej Zamojskiej (XVII w.), okazałą chrzcielnicę z brązu, znakomite dzieło mistrzów francuskich (ok. 1630), jedyny tego typu zabytek sztuki barokowej w Polsce, kocioł muzyczny (XIX w.).
Wśród licznych portretów, m.in. papieża Klemensa VIII (J. Majer, 1772), infułatów i ordynatów, należy zwrócić uwagę na wizerunek Tomasza Zamoyskiego pędzla Jana Kasińskiego i unikalny portret trumienny Jana Sobiepana Zamoyskiego. Na eksponowanym miejscu znalazło się też popiersie założyciela miasta, autorstwa A. Le Bruna (k. XVIII w.), niegdyś znajdujące się w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej w Warszawie.
Na ścianie przyległego do Infułatki budynku katechetycznego z okazji 400-lecia Zamościa wmurowano 27 tablic kamiennych (proj. J. Gazy) z nazwiskami infułatów i dziekanów zamojskich. W chronologicznym porządku, pomiędzy ks. Mikołajem Kiśkickim i ks. Franciszkiem Zawiszą (zm. 1976), zasłużonym dla Kolegiaty dziekanem i proboszczem, odnaleźć można czterech późniejszych biskupów (J. Dłużewski, J. Koźmian, M. Gutkowski, W. Baranowski), ośmiu infułatów uprzednio piastujących urząd rektora Akademii, dwu będących równocześnie naczelnymi kapelanami wojsk polskich, a także ks. A. Trembińskiego, który w godności infułata zamojskiego przeżył prawie pół wieku.
Drugi zabytkowy budynek kolegiacki znajduje się już poza cmentarzem kościelnym. Jest to usytuowany na północ od Kolegiaty dom wikariuszy z pierwszej poł. XVII w. Gruntownie przebudowany w XVIII W. i pozbawiony dekoracji, zwraca uwagę klasztornym układem pomieszczeń z charakterystycznymi korytarzami przechodzącymi wzdłuż budynku.
(Źródło: Kędziora Andrzej: Kolegiata Zamojska. Wydawnictwo Pelikan. Warszawa 1988).