Akademia Zamojska
Gmach dawnej Akademii Zamojskiej - wielki piętrowy czworobok na rogu ul. Akademickiej i ul. Pereca, obecnie siedziba I Liceum Ogólnokształcącego im. J. Zamojskiego. W związku z otwarciem w 1594 przez Jana Zamoyskiego Akademii, powstały pierwsze budowle z audytoriami oraz domy dla profesorów i studentów (bursa), projektowane przez B. Moranda i usytuowane w pn. - zach. rejonie miasta. Nieznany jest jednak bliżej układ dzielnicy akademickiej z pierwszego okresu. Był on z pewnością zaprojektowany jako równoważny z kolegiatą na osi pn.- pd., krzyżującej się przed rezydencją z osią podłużną urbanistycznego założenia. Te równoważne ramiona "Akademia - Kolegiata" w przestrzennym organizmie miasta miały swój odpowiednik w powiązaniu prawno - organizacyjnym tych dwu instytucji.
Obecny czteroboczny gmach z dziedzińcem został wzniesiony w drugiej fazie dziejów uczelni w 1639 – 48 (ukończony dopiero w poł. XVIII w.), z fundacji II ordynata, Tomasza i Katarzyny z Ostrogskich Zamoyskiej, zapewne wg proj . inż. Andrea dell’ Aqua. Uroczyste położenie kamienia węgielnego nastąpiło już po śmierci fundatora 29 VIII 1639. Wzorcowe rozplanowanie wczesnobarokowego gmachu, regularne, o ścisłej symetrii i osiowości z krzyżowym układem komunikacyjnym, pokrewne rozwiązaniom gmachów kolegiów jezuickich jest wybitnym osiągnięciem w dziedzinie architektury szkolnej XVII w. w Polsce. Dwutraktowe skrzydła wsch. i zach. ( frontowe ), przez które przechodzi oś założenia z bramami i klatkami schodowymi, pomieściły w obu kondygnacjach duże sale audytoryjne, kaplicę, bibliotekę i drukarnię.
W 2 pozostałych skrzydłach, trzytraktowych z krzyżowymi korytarzami pośrodku, znalazły się mieszkania dla profesorów i stancje dla studentów. Obszerny dziedziniec otwarty był na parterze z 2 stron półkolistymi arkadami na filarach i opasany biegnącym wyżej fryzem ornamentalnym. Na środku dziedzińca była studnia.
W skutek opłakanego stanu Akademii w XVIII w. zaniedbany gmach po reformie bpa. J. Lascarisa został ukończony i zmodernizowany w 1752 - 65 przez architekta zamojskiego Andrzeja Bema. Budowla otrzymała w miejsce grzebienia attyk wysoki łamany dach mansardowy, zgodnie z późnobarokową modą. Po kasacie Akademii w 1784 i po przeniesieniu Gimnazjum Zamojskiego do Szczebrzeszyna w 1811 gmach został zamieniony na okres kilkudziesięciu lat na koszary wojskowe. Za rządów gen. Mallet - Malletskiego, ok. 1825, budynek poddano zubożającej go przebudowie w duchu "koszarowym"; dachy mansardowe zostały zdjęte, arkady w dziedzińcu zamurowane, portale i obramienia okienne skute. Po likwidacji twierdzy w 1866 do gmachu znowu wróciła młodzież szkolna, z przerwą okupacyjną 1939 - 44, gdy mieściła się tam żandarmeria niemiecka.
Zorganizowanie Akademii przewidywał Jan Zamoyski od razu w zakładanym mieście. Już w 1581 istniała szkoła kierowana przez zdolnego filozofa ks. Jana Herbesta, przekształcona jednak w 1584 w szkołę parafialną przy kościele św. Krzyża na Przedmieściu Lwowskim. Dopiero w 1589 powstała bardziej ambitna szkoła średnia - gimnazjum kierowane przez trzy lata przez łacińsko - polskiego poetę Sebastiana Klonowicza (Acernusa) z Lublina. Doradcą Zamoyskiego i współorganizatorem Akademii był znakomity poeta nadworny Szymon Szymonowicz (Szymon Bedoński ze Lwowa, znany wówczas jako, Simonides ), który zwerbował z Krakowa 3 pierwszych profesorów i przyczynił się do uruchomienia w 1594 drukarni. Publiczne ogłoszenie o powstaniu Akademii wydał Zamoyski 5 IV 1594. Kilka miesięcy później papież Klemens VIII zatwierdzając bullę powołania uczelni przydał swój herb rodowy Aldobrandinich do godła Akademii. Z okazji uroczystego otwarcia uczelni (3 III 1595) Zamoyski wydał "Odezwę do Polaków". W akcie fundacyjnym z 5 VII 1600 zawarte są słynne słowa: "Takie są rzeczpospolite jakie ich młodzieży
Akademia Zamojska w intencji fundatora miała być szkołą obywatelską przeznaczoną dla młodzieży szlacheckiej przygotowującej się do służby państwowej. Strukturę uczelni wzorował Zamoyski na słynnej szkole Sturma w Strasburgu, do której w młodości sam uczęszczał. Zamoyski określił strukturę organizacyjną i szczegółowy program nauczania w akcie fundacyjnym Akademii wydanym w 1600. Studia były dwustopniowe: stopień niższy wstępny (classes inferiores) i normalny wyższy (classes superiores). Językami wykładowymi była łacina i greka. Początkowo zostały utworzone 3 wydziały: filozoficzny, prawniczy i medyczny. Katedr utworzono 7; ich uposażenie było połączone z kanoniami przy kolegiacie zamojskiej. Pierwszym rektorem Akademii był Melchior Stefanides. Organizacyjno - prawne połączenie przez fundatora uczelni z kolegiatą, oszczędne, ale zgoła średniowieczne (scholastyk nadzorował Akademię z ramienia kapituły), odbiło się ujemnie na dalszych losach Akademii. Uczelnia miała od początku charakter katolicki i nastawiona była na zyskiwanie dla katolicyzmu młodzieży innowierczej i schizmatyckiej z pd.-wsch. ziem Rzeczypospolitej. W 1603 powstała katedra teologii i prawa kanonicznego, a jej profesor Dominik Convalis, franciszkanin z Neapolu, został pierwszym cenzorem ksiąg. Wbrew intencjom fundatora zmienił się szybko charakter uczelni ze stanowo szlacheckiego na plebejski, z liczną młodzieżą pochodzenia mieszczańskiego. W latach 1607 -09 wśród 237 nowo przybyłych studentów młodzież szlachecka stanowiła zaledwie 5%. Wysoki poziom uczelni zapewniało za czasów Jana Zamoyskiego grono 15 profesorów, wśród których byli wybitni uczeni : obok wszechstronnie wykształconego Stefanidesa - prawnik Tomasz Drezner ( autor cenionych prac z dziedziny prawa polskiego ), filozof Adam Burski ( zajmował się logiką i metodologią nauki), medyk Ursinus - Jan Niedźwiecki ( autor rozprawy o układzie kostnym człowieka ). Okres świetności Akademii był krótki, trwał do ok. 1620. Mimo, że uczelnia korzystając z praw uniwersyteckich, zaczęła nadawać od 1639 doktoraty z prawa, nie podniosło to jej prestiżu. Jako absolwenci opuszczali jej mury przede wszystkim prawnicy - notariusze. Kwitły jedynie popisy oratorskie oraz teatr akademicki. Pisanie penegiryków na cześć Zamoyskich i innych możnych stało się głównym i ulubionym, bo intratnym zajęciem wielu profesorów. Nie wykazywali należytej troski o Akademię ordynaci, spadkobiercy Jana Zamoyskiego. Profesorowie kanonicy bardziej pilnowali swoich beneficjów kościelnych niż dydaktyki akademickiej, wyznaczając zastępców do prowadzenia wykładów. Całkowity rozkład życia akademickiego stwierdzili biskupi chełmscy, pełniący funkcję kanclerzy uczelni, wizytujący Akademię Zamojską w 1663 i 1678.
Reforma przeprowadzona w 1746 przez delegata Stolicy Apostolskiej bpa Jerzego Lascarisa nieco dźwignęła uczelnię, ale nie na długo. W 1784 Akademia Zamojska została zamknięta przez zaborcze władze austriackie, które utworzyły w jej miejsce Liceum Królewskie, przekształcone na przełomie XVIII i XIX w. w Szkołę Wojewódzką im. Zamoyskich. Pod światłym patronatem ordynatów: Andrzeja, kanclerza wielkiego koronnego oraz Stanisława Kostki Zamoyskich szkoła osiągnęła bardzo wysoki poziom. Miała laboratorium fizyczne, gabinet mineralogiczny zorganizowany staraniem S. Staszica i salę rysunkową ( zajęcia prowadził Benedykt Ittar ). Na zakończenie roku szkolnego ogłaszano konkursy.
Znakomity rozwój Szkoły Wojewódzkiej przerwały działania wojenne w 1809. Po dwuletniej przerwie reaktywowano Szkołę, ale już na nowym miejscu, w Szczebrzeszynie. Państwowe Gimnazjum męskie w Zamościu zostało otwarte w czasie I wojny światowej w 1916, podczas okupacji austriackiej. w 1918 - 19 pracował tu jako nauczyciel Maciej Rataj, wybitny działacz ruchu ludowego, marszałek Sejmu RP ( tablica pamiątkowa na fasadzie ). W 1919 dzięki inicjatywie prof. Stefana Milera powstał pierwszy w Polsce Szkolny Ogród Przyrodniczy "ZOO", a dzięki staraniom prof. Michała M. Pieszki przy gimnazjum w1933 - 36 znalazło miejsce skromne muzeum. W powojennym I Państwowym Liceum im. Jana Zamoyskiego, gdzie pobiera naukę ok. 1000 uczniów, wyrazem przywiązania do tradycji historycznej jest bogata izba pamiątek. W gmachu Akademii ma swoją siedzibę Centrum Kształcenia Ustawicznego - instytucja zajmująca się kształceniem dorosłych.
(Źródło: Kowalczyk Jerzy: Zamość. Przewodnik. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995).