Roztocze Środkowe - Józefów
Charakterystyka ogólna
Józefów – miasto leżące na Roztoczu Środkowym na wysokości 255 m n. p. m. na dnie obniżenia zwanego Padołem Józefowskim. Węzeł dróg lokalnych. W czasach przynależności do Ordynacji Zamojskiej był to Józefów Ordynacki, potem Biłgorajski a obecnie po prostu Józefów. Często też teraz nazywany Józefowem Biłgorajskim lub Roztoczańskim w odróżnieniu od innych miejscowości noszących te samą nazwę. Od Równiny Biłgorajskiej i znajdującego się na jej terenie kompleksu lasów Puszczy Solskiej oddziela go tzw. krawędziowy wał roztoczański. Pobliska stacja kolejowa też miała kilka nazw – najpierw Górecko, potem Górecko – Senderki, Krasnobród, a ostatecznie Józefów Roztoczański.
Osada Józefów ( początkowo zwana Majdanem Majdanem Nepryskim) powstała na początku XVIII w. nad rzeką Niepryszką ( Nepryszką, dawniej Neprys) na terenach Ordynacji Zamojskiej. Piąty ordynat Tomasz Józef Zamoyski postanowił na jej obszarze założyć miasto Józefów. Lokował je na prawie magdeburskim w dniu 3 grudnia 1725 r. z prawem do 4 jarmarków rocznie ( następnie ich liczba wzrosła do 9 a od 1848 - 6). Miasto uzyskało prawa do palenia wódki, warzenia piwa i sycenia miodu. Nieco wcześniej, w 1723 r. utworzono tu parafię rzymsko – katolicką ( w miejsce dawnej parafii unickiej w Nepryszu), a ordynat ufundował drewniany kościół. Jego budowę rozpoczęto w 1719 r. a konsekrowano go w 1728 r. pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny.
Źródło: Wikimedia Commons
Układ urbanistyczny Józefowa obejmował kwadratowy rynek o bokach wynoszących po 173 metry, którego pierzeje skierowano zgodnie z kierunkami świata. Z trzech pierzei (z wyjątkiem płd.) poprowadzono ulice. Po pożarze w 1848 r. zmieniono kształt rynku. Przyjął on formę prostokąta - i tak pozostało do dziś. W 1775 r. na rynku wystawiono ratusz. Ćwierć wieku później w mieście było już ok. 120 domów. Napływająca tu ludność żydowska wybudowała drewnianą synagogę. W pobliżu (nad Sopotem) już przed 1729 r. powstała papiernia, a w poł. XVIII w. hamernia. W tym czasie Józefów uzyskał status centrum klucza Ordynacji Zamojskiej. W jego skład wchodziły wsie: Długi Kąt, Górniki, Majdan Nepryski, Majdan Sopocki, Nowiny, Pardysówka, Podrusów, Ruda Sopocka (późniejsza Hamernia).
Wśród rzemiosł rozwinęło się zgłasza kamieniarstwo i sitarstwo. Ograniczenie rynków zbytu w XIX w. ( po rozbiorach granica rosyjsko – austriacka była 12 km od miasta) spowodowało upadek sitarstwa. Na pocz. XIX w. sitarstwo stanowiło główne zajęcie ludności (ponad 200 sitarzy na 1 400 mieszkańców a w 1860 r. już tylko 6). Wytwarzano kamienie młyńskie i browarne, krzyże nagrobne i przydrożne. Jeszcze dziś w okolicach miasta zachowało się wiele kamieniołomów a w niektórych z nich nadal odbywa się eksploatacja.
Około 1820 r. żydowska rodzina Waxów, dzierżawiąca papiernię nad Sopotem i hamernię założyła tu drukarnię wydającą hebrajski księgi. Był to jeden z największych zakładów w dziejach Józefowa, z którego utrzymywała się więcej niż połowa mieszkańców miasta. Drukarnia zakończyła swoją działalność w drugiej połowie XIX w., nie wytrzymując konkurencji i restrykcyjnych działań cenzury rosyjskiej.
Okolice Józefowa były terenem walk podczas powstania 1863 r. Po powstaniu styczniowym Józefów stracił prawa miejskie. W 1886 r. wzniesiony został nowy kościół z dwoma wieżami, który przetrwał do dziś. W 1921 r. mieszkały tu 1 344 osoby, w tym 1 050 Żydów. W okresie II wojny światowej Józefów był dużym ośrodkiem ruch oporu przeciw okupantowi. Stąd pochodził jeden z legendarnych na Zamojszczyźnie dowódców AK Konrad Bartoszewski „Wir”. W 1942 r. Niemcy wymordowali niemal wszystkich Żydów w Józefowie. Szczególnie tragiczny był dzień 13 VII 1942 r., kiedy to na Winiarczykowej Górze rozstrzelano ponad 1 500 osób. Udany zamach ( 31 V 1943 r.) na majora Langego z policji zamojskiej spowodował w następnym dniu zajęcie Józefowa przez Niemców z zamiarem pacyfikacji. Józefów został otoczony kordonem, ludność spędzono na przykościelny cmentarz. Do egzekucji jednak nie doszło. Zapobiegł jej brawurowy atak, który doprowadził do wyparcia Niemców. W walce brały udział oddziały: AK i sowiecki „Miszki Tatara” (zginął podczas tej akcji). Na wzgórzu, gdzie został śmiertelnie ranny, stoi do dziś pomnik, wzniesiony odważnemu dowódcy przez mieszkańców Józefowa. Później mówiło się o „Rzeczypospolitej Józefowskiej”. Przejściowo nie było tu bowiem ani niemieckiej żandarmerii, ani policji, ani nawet władz gminnych.
W styczniu 1988 r. Józefów został ponownie miastem. W jego herbie widnieje św. Józef w błękitnych szatach ze złotą aureolą i srebrną lilią w dłoni, stojący na błękitnym obłoku, na którym umieszczone są trzy włócznie
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).